Gudea van Lagash
Rond 2200 v.Chr. komt er in Mesopotamië een einde aan het machtige rijk van Akkad. Akkad viel uit elkaar in een aantal kleine en zelfstandige, rivaliserende stadstaten, die pas na vijftig jaar weer in een rijk gebracht werden door Ur-Nammu (2112-2095 v.Chr.), de eerste vorst van de befaamde Derde Dynastie van Ur (2112-2004 v.Chr.). De steden in het zuiden lijken een zekere rust en bloei ten hebben gekend, voorop Lagash, de stad van Gudea (circa 2140-2120 v.Chr.). Gudea is vooral bekend om het grote aantal beelden van dioriet die hij van zichzelf liet maken, en om de talrijke inscripties, waaronder de grote hymne voor de herbouw van de tempel van Ningirsu. Naast dertien staande en zeven zittende Gudea-beelden zijn ook een tiental losse, van de romp gescheiden hoofden bekend.
Een van de meest gaaf bewaarde voorbeelden is het veertien centimeter hoge, van zwart dioriet of van een nauw verwante steensoort vervaardigde hoofd dat zich in de collectie van het Rijksmuseum van Oudheden bevindt. Het is overigens niet helemaal zeker of het hier werkelijk om een Gudea-afbeelding gaat. Dit is immers alleen mogelijk indien een op het beeld aangebrachte inscriptie de afgebeelde persoon als zodanig identificeert. In het geval van dit Gudea-hoofd ontbreekt een dergelijke inscriptie en berust de identificatie op stilistische overeenkomsten met wel geïdentificeerde beelden en op gegevens omtrent de herkomst. Er is regelmatig verondersteld dat veel van de Gudea-beelden in musea en andere verzamelingen moderne vervalsingen zijn, een probleem dat welhaast onoplosbaar is gezien het feit dat veel van de beelden uit de kunsthandel afkomstig zijn en dat als zodanig hun precieze herkomst moeilijk (zo niet onmogelijk) te traceren is. Vooralsnog lijkt er echter weinig gegronde reden te bestaan voor een twijfel aan de echtheid van dit Gudea-hoofd.
Het evenwichtig en fijn gemodelleerde hoofd toont nauwgezet alle anatomische details, waarbij vooral de grote ogen en de geprononceerde oogleden en wenkbrauwen veel aandacht krijgen. Het hoofd is getooid met de voor veel Gudea-beelden kenmerkende bontmuts of tulband, versierd met in rijen aangebrachte spiraalvormige krullen. Karakteristiek is ook het ontbreken van een baard. Hoogstwaarschijnlijk was, op de wenkbrauwen na, de rest van het hoofd eveneens kaalgeschoren. Geen enkele van de bekende hoofden toont haarlokken onder de tulband, terwijl de Gudea-hoofden zonder tulband elk een geheel kaalgeschoren hoofd tonen.
De gelaatstrekken verlenen het hoofd toont een zekere levendigheid, maar stralen daarnaast rust en waardigheid uit en onderstrepen het piëteitsvolle karakter van het oorspronkelijke beeld. Zoals de meeste Sumerische sculptuur was het beeld waarschijnlijk bedoeld om in de tempel en voor het aanzicht van de godheid geplaatst te worden. Dit blijkt overduidelijk uit de meer compleet bewaarde sculpturen, soms voorzien van wij-inscripties, die elk een zittende of staande Gudea tonen, met de handen samengevouwen voor de borst in gebaar van gebed. Gudea verzekerde zich aldus van een permanente voorbede en aanwezigheid voor de godheid, en van diens voortdurende bescherming.
Gudea droeg de titel van ensi, een term die grofweg vertaald kan worden als stadsvorst. Mogelijk bevat ensi een verwijzing naar de titelen, gedragen door de hogepriesters van Ur en Uruk. Dezen werd beschouwd als de zaakwaarnemer van de stadsgod of –godin. Als geen ander vorst wekt Gudea de indruk een door en door vroom heerser geweest te zijn, wiens leven en daden geheel in dienst van de goden stonden. In vrijwel al zijn officiële inscripties, in wij-inschriften en in stichtingsoorkonden maakt Gudea gedetailleerd melding van zijn omvangrijke religieuze taken en verplichtingen, van zijn voortdurende zorg voor de goden, van de vervaardiging van beelden en stèles voor de tempel, van het bouwen en herbouwen van tempels. Ook de jaren werden genoemd naar de bouw van tempels of de benoeming van priesters. Dit oude gebruik om elk nieuw jaar te noemen naar de meest belangrijke gebeurtenis van het voorafgaande jaar zou nog vele eeuwen lang gehandhaafd blijven.
