De vergeten stad

In de zestiende eeuw dook een middeleeuwse kopie op van een Romeinse kaart. Op die Kaart van Peutinger staat ook Romeins Nederland ten zuiden van de Rijn. Dicht bij de Noordzee sprak de plaatsnaam Forum Hadriani tot de verbeelding omdat deze als ‘markt van Hadrianus’ verwees naar een beroemde Romeinse keizer, van wie bekend was dat hij het noorden bezocht en aansluitend in Engeland de Muur van Hadrianus bouwde. De afstand tot de kust is op de kaart weggevallen. De afstand van twaalf mijl naar de volgende plaats bod evenmin houvast, omdat de ligging daarvan onbekend was. Daardoor bleef de locatie eeuwenlang een raadsel. De vervoeging Foro Adriani is de zesde naamval, te lezen als ‘vanaf Forum Adriani’. Van de oorspronkelijke naam Forum Hadriani, bekend van een sarcofaag, is op deze kopiekaart de H weggevallen.

De eerste opgraving

Reuvens begon in 1827 een opgraving op landgoed Arentsburg bij Voorburg en deed mooie vondsten, zoals deze schildering. Hij was zijn tijd vooruit. Terwijl tijdgenoten schatgravend naar mooie objecten zochten, stelde Reuvens dat de context van de objecten hielpen een veel breder en interessanter verhaal te vertellen. Hij verwonderde zich over wat hij zag aan grondsporen. Als eerste archeoloog tekende Reuvens gericht grondlagen, zogeheten profielen, en legde de hoogte vast waarop hij resten vond. Ook bijvoorbeeld zijn kleurenlitho’s en opgravingsdagboeken waren vernieuwend. Doordat hij veel vastlegde en de vondsten en documentatie in het museum zijn bewaard, was het anderhalve eeuw later mogelijk met nieuwe inzichten waardevolle informatie uit zijn opgraving te halen. Het is spijtig dat Reuvens, op 42-jarige leeftijd, al een jaar na de opgraving overleed en niet zelf aan de uitwerking toekwam.

• materiaal: kalkmortel
• afmetingen: 14,5 x 11,3 x 2,8 centimeter
• datering: 50-270 na Chr.
• inventarisnummer: AR 54
• herkomst: Voorburg opgraving RMO 1827-1831

De verwarring

Museumdirecteur Jan Hendrik Holwerda vervolgde de opgraving in de periode 1910-1915. De sporen van vergaan hout deden hem denken aan de houten resten van een Romeins fort dat hij in 1905 had gezien bij Haltern. En net als Reuvens vond hij veel stempels op baksteen van het Romeinse leger, zoals het afgebeelde exemplaar van het Dertigste legioen (LEG XXX). Het is spijtig dat geen opgravingsdagboeken bewaard zijn. Wel publiceerde Holwerda meteen korte opgravingsverslagen en hij was vroeg met de toepassing van fotografie, in een tijd dat dat nog vrij tijdrovend was. Inmiddels is bekend dat in noordelijke steden de bouwers evengoed door het Romeinse leger geproduceerd baksteen gebruikten, omdat die vanwege hun grote ovens veruit de grootste aanbieder waren. De stempels zette Holwerda op een dwaalspoor, waardoor Forum Hadriani weer in de vergetelheid wegzonk.

• materiaal: baksteen
• afmetingen: 25,5 x 17 x 4,5 centimeter
• datering: 120-175 na Chr.
• inventarisnummer: AR 192
• herkomst: Voorburg opgraving RMO 1827-1831

De ontdekking

Holwerda groef dit inscriptiefragment al in 1910 op, maar pas zes decennia later zou inscriptiedeskundige Jules Bogaers er de aandacht op vestigen. Hij concludeerde dat de bovenste bewaard gebleven regel de afkorting DEC(urio) MVN(icipii) bevat, de formele titel van gemeenteraadsleden. Dat was een sterke aanwijzing dat bij Voorburg een Romeinse stad lag, en wel met de formele status van Municipium. Verder maakte hij aannemelijk dat de ook in het museum aanwezige mijlpaal van Naaldwijk/Monster [nr. 5] de afstand aangaf tot dezelfde stad, eveneens met de status van Municipium. De andere mijlpaal [nr. 6] verwees ook naar de regionale hoofdstad. Aangevuld met andere gegevens, concludeerde hij dat Forum Hadriani bij Voorburg lag. In de decennia die volgden, bevestigde herbestudering van de Leidse opgravingsverslagen dat er onder de grond inderdaad Romeinse stadsresten liggen. De lang vergeten stad was eindelijk met zekerheid teruggevonden.

• materiaal: kalksteen
• afmetingen: 10,5 x 26,5 x 11,1 centimeter
• datering: 120-270 na Chr.
• inventarisnummer: h 1924/1.15
• herkomst: Voorburg opgraving RMO 1911

De marktplaats van Hadrianus

Hadrianus stichtte zijn stad bij een kleine, oudere nederzetting, halverwege het al eerder gegraven Kanaal van Corbulo, dat de Rijn met de Maas verbond. Als ‘Forum’ diende de nieuwe stad als regionale marktplaats. Het vormde een wegenknooppunt waarnaar mijlpalen de afstand aangaven [nrs. 5 en 6]. Het langs de Rijn gelegen grensleger kreeg zo gemakkelijk toegang tot lokale producten als paarden, rundvlees en leer. Hadrianus bracht een halt toe aan de Romeinse expansiepolitiek en investeerde in de versterking van de bestaande grenzen, waaronder de muur van Hadrianus in Engeland. In het kustgebied liet hij langs grensrivier de Rijn een wegdam bouwen om de daar gelegen limesweg permanent droge voeten te geven. Zoals veel Romeinse steden telde Forum Hadriani naar grove schatting zo’n duizend inwoners, passend bij het beperkte draagvlak van de Romeinse agrarische economie.

• materiaal: koper
• afmetingen: diameter 26×29 millimeter, gewicht 8,99 gram
• datering: 125-128 na Chr.
• inventarisnummer: AR 1174k4
• herkomst: opgraving RMO 1827-1831

Een nieuwe stad

Nadat de lang vergeten stad na eeuwen was teruggevonden, volgde het mysterie waarom Hadrianus interesse gehad zou kunnen hebben in deze in een uithoek gelegen stad. De opgegraven resten laten zien hoe de Romeinen planmatig de stad inrichtten. Dat de hun ingenieurs de nodige bouwkundige kennis hadden, illustreren vondsten als een passer en schietlood, beide te zien in het museum. Het valt op dat de bouwrichting van de wegen en huizen aansluit bij die van veel lokale boerderijen, waaronder een boerderij die ongeveer een eeuw eerder op de plek van Forum Hadriani was gebouwd. Zijn beroemde villa in Tivoli illustreert dat Hadrianus oog had voor dat soort zaken. Helaas zijn van hem geen teksten bewaard die vermoedens over de mogelijk symbolische betekenis van Forum Hadriani kunnen staven.

• materiaal: ijzer
• afmetingen: hoogte 13 centimeter
• datering: 50-270 na Chr.
• inventarisnummer: AR 1208
• herkomst: Voorburg opgraving RMO 1827-1831

Innoverend

Forum Hadriani is ook een stad der verwondering met interessante innovaties, waarvan er vele pas in recente tijden opnieuw zijn ingevoerd. Een voorbeeld zijn de stenen mijlpalen die de afstand tot het Romeinse stadje aangaven, waarvan er twee in het museum staan. De rechts afgebeelde mijlpaal is in 250 na Chr. op twee Romeinse mijlen van Forum Hadriani opgericht. De andere is eeuwen geleden in de buurt van Naaldwijk-Monster gevonden. De paal stond vermoedelijk langs een andere weg naar Forum Hadriani, waarschijnlijk op twaalf mijl van de stad, zo suggereert het beschadigde afstandscijfer XII. Hij is opgericht in een periode waarin volop werd geïnvesteerd in de infrastructuur, waaronder de opgegraven houten kadewerken van de insteekhaven van Forum Hadriani. Pas in 1894 zijn langs de Nederlandse wegen opnieuw wegwijzers geplaatst.

• materiaal: bontzandsteen en kalksteen
• afmetingen: hoogte 215 en hoogte 205 centimeter
• datering: 250 en 161 na Chr.
• inventarisnummer: h 1963/11.1a en vdH 1
• herkomst: Rijswijk en Naaldwijk/Monster

Creatief

Een hele reeks vondsten getuigt van de creativiteit van de Romeinen, zoals het bronzen hazewindhondje van de openingsfoto dat door Reuvens in het stadscentrum is opgegraven. Daar vlakbij stond het door Reuvens opgegraven openbare badhuis. Hij vond er resten van een zeer fijn fresco, volgens kenners gemaakt door specialisten uit de toenmalige provinciehoofdstad Keulen, waar schilderingen van hetzelfde atelier zijn opgegraven. Dit voorbeeld toont hoe de kunstenaar bij de witte gegroefde zuil diepte suggereerden door de verticale groeven (cannelures) verschillende diktes te geven. De weelderige krul is van een zogeheten kandelaber, een vooral in het noorden geliefde versiering. Het lijkt op een staande stok naast de zuil, versierd met weelderige krullen en plateaus waarop soms figuren staan.

• materiaal: kalkmortel
• afmetingen: 20 x 17 centimeter
• datering: 50-270 na Chr.
• inventarisnummer: AR 52
• herkomst: Voorburg opgraving RMO 1827-1831

Filosofisch

In het publieksboek De vergeten stad symboliseert deze ijzeren haardsteun uit Forum Hadriani de Romeinse filosofie die met een denkbeeldig stadsbezoek tot leven komt. Geïnspireerd door de filosofische interesse van stichter Hadrianus, dient het stadje mede als context voor Romeinse filosofische bespiegelingen, hoewel die filosofen er zelf nooit zijn geweest. Maar hun verwijzingen naar kroegen, herbergen en bijvoorbeeld badhuizen zijn herkenbaar. Dergelijke gebouwen waren niet overal hetzelfde, maar op hoofdlijnen helpt het toch een indruk te krijgen. Net als bij de driepoot, fundeerden Romeinse redenaars hun betoog het liefst op drie delen. Daardoor geïnspireerd is in het boek de Romeinse filosofie op moderne wijze samengevat als ‘geluk denken’, ‘geluk delen’ en ‘geluk doen’. Foto’s van onder meer objecten uit het museum verbeelden per hoofdstuk het achterliggende thema.

• materiaal: ijzer
• afmetingen: hoogte 15,8 centimeter, diameter 18,5 centimeter
• datering: 50-300 na Chr.
• inventarisnummer: AR 1180
• herkomst: Voorburg opgraving RMO 1827-1831

Voor gehele levensloop

Deze benen speelpop visualiseert bijvoorbeeld de gelukkige levensloop, met het idee dat per levensfase de geluksfactoren verschillen. Het toont een vrouw met een kapsel dat past bij de stijl uit de periode 150-175. Soms werden dergelijke poppen door meisjes geofferd als ze de huwbare leeftijd bereikten. Dergelijke overgangsrituelen hielpen beseffen dat een nieuwe levensfase aanbrak met nieuwe geluksfactoren. Dat bleef tot op hogere leeftijd het geval, zoals veteranen die vaak als veertiger een nieuwe start maakten: op een boerderij, maar ook in steden als Forum Hadriani. De Romeinse levensverwachting was bij de geboorte slechts zo’n vijfentwintig jaar, wat een extra stimulans kon zijn om van elke levensfase te genieten zolang het duurde. Na de dood werd de herinnering levend gehouden bij de graven, die goed zichtbaar langs de toegangswegen naar de stad lagen.

• materiaal: been
• afmetingen: 8 x 2,5 centimeter
• datering: 150-175 na Chr.
• inventarisnummer: h 1929/3.24
• herkomst: aangekocht maart 1929

Kosmopolitisch

Op kleine schaal weerspiegelt Forum Hadriani de zich ontluikende kosmopolitische samenleving. Beroemd zijn de filosofische bespiegelingen van filosoofkeizer Marcus Aurelius die zijn troon aan Hadrianus te danken had. De in zijn naam opgerichte mijlpaal [6] behoorde bij het wegennetwerk dat de onderlinge contacten vergemakkelijkte. In de regio vormden Rijn en Maas ook belangrijke verkeersaders. Vondsten uit Forum Hadriani getuigen verder van overzeese contacten met Brittannië. Passanten uit het langs de Rijn in het huidige Duitsland gelegen Xanten en Bonn lieten in Forum Hadriani altaren achter. En bovenstaand altaar, dat al in 1624 is gevonden, getuigt van een langer verblijf van lieden die zich hadden verenigd in een ‘Club van vreemdelingen’. Anderzijds trokken inwoners uit de stad weg, zoals Victoria Verina: langs het Hongaarse deel van de Donau is een sarcofaag gevonden, met daarop haar naam en afkomst uit Forum Hadriani.

• materiaal: kalksteen
• afmetingen: 87 x 45 x 25 centimeter, gewicht 166 kilogram
• datering: 50-270 na Chr.
• inventarisnummer: Pb 69
• herkomst: Voorburg, legaat januari 1818

De duistere kant

Met de voorbeelden van het voor die tijd hoogstaande kennisniveau en technisch vernuft, is het des te verwonderlijker hoe wreed de Romeinse samenleving kon zijn, met publieke moordpartijen in het amfitheater. En slavernij, gesymboliseerd met deze door Reuvens opgegraven ijzeren boei. Met de zeer beperkte opgravingsgegevens valt slechts een gefragmenteerd beeld te vormen, waarbij de stad tussen 120 en 270 ook een ontwikkeling doormaakte met vele gezichten. Mede dankzij de vroege opgravingen van Reuvens en Holwerda, en recent onderzoek, zijn er wel genoeg aanknopingspunten om ook de aandacht te vestigen op aspecten die doorgaans onderbelicht blijven, van het onzekere bestaan van armen in huurwoningen tot loslopende honden waarvan een uitwerpsel in een weggreppel is gevonden. Die recente vondst illustreert tevens hoe nieuwe opgravingstechnieken nieuwe inzichten opleveren, waardoor het verhaal over de stad der verwondering nooit klaar zal zijn.

• materiaal: ijzer
• afmetingen: hoogte 9,3 centimeter
• datering: 50-270 na Chr.
• inventarisnummer: PR-ZM 24
• herkomst: Voorburg opgraving RMO 1827-1831