Een kleine tentoonstelling met bijzondere invalshoek
(uitsluitend online te zien)
door:
Imme Laseur, stagiaire collectie Klassieke wereld
onder auspiciën van
Ruurd Halbertsma, conservator collectie Klassieke wereld
Koude winter
Deze web-expositie is medio december 2022 samengesteld. Het is een koude week in Nederland met temperaturen onder het vriespunt. We bevinden ons ook nog eens in een energiecrisis, dus mensen denken twee keer na voor ze de verwarming helemaal opendraaien. De Romeinen kregen in Italië vrijwel nooit met vorst te maken. Maar in de provincies wel, en het kan in Rome zelf ook flink afkoelen. Hoe zat het in de oudheid eigenlijk met verwarmingen, winterkleding en het klimaat? In deze web-expositie staan enkele voorwerpen centraal die een beeld geven van onder andere Romeinse badhuizen, de kleding van Romeinse mannen en vrouwen, en de voornaamste energiebronnen van de Romeinen.
Verwarming, winterkleding en klimaat
Tik of klik op de voorwerpen voor meer informatie.
Balsamarium (parfumflesje)
Als je bibbert van de kou, is niets zo lekker als een warme douche. Op de allerrijksten na hadden de Romeinen echter geen badkamer thuis. Ze gingen naar badhuizen (thermen) buiten de deur. De temperatuur van het heetwaterbad (caldarium) kon stijgen tot net niet gloeiend heet. Samen badderen was een sociale aangelegenheid; mensen roddelden of deden zaken. Vanwege naaktheid waren er aparte openingstijden voor mannen en vrouwen. Kinderen mochten niet naar het badhuis, omdat verdrinkingsgevaar op de loer lag. Je kon je in het badhuis laten insmeren met geurende olie, die bewaard werd in dit soort flesjes, en een massage krijgen. Bij Heerlen, waar vroeger de Romeinse stad Coriovallum lag, is een compleet Romeins badhuis opgegraven met een oppervlakte van wel 2500 vierkante meter.
- materiaal: glas
- afmetingen: hoogte 17 centimeter
- datering: 100-200 na Chr.
- inventarisnummer: I 1930/3.7
- herkomst: vindplaats Heerlen, aankoop maart 1930
Strigilis (huidschraper)
Wist u dat de Romeinen al aan scrubben deden? Nadat ze ingesmeerd waren met geurende olie, werd hun huid afgeschraapt met een speciale huidschraper (strigilis). Dit is zo’n huidschraper, met een onversierd handvat. De achterzijde van het schraapgedeelte is overlangs voorzien van groeven. Het Rijksmuseum van Oudheden heeft een aanzienlijk aantal (fragmenten van) strigiles uit alle hoeken van het Romeinse rijk in de collectie. Deze is van brons, maar ze werden ook in ijzer of terracotta uitgevoerd. De huidschrapers komen ook terug in beeldengroepen of op aardewerk. Vaak zien we atleten met een strigilis in de hand afgebeeld. Huidschrapers werden dus niet alleen in badhuizen gebruikt, maar ook om na het sporten het lichaam schoon te maken.
- materiaal: brons
- afmetingen: 20 x 1,5 centimeter
- datering: 15-250 na Chr.
- inventarisnummer: F 1992/5.1
- herkomst: vindplaats Bunnik, verwerving via opgraving RMO 1938
Hypocaustum (oven)
Badcomplexen en rijke villa’s waren gebouwd op stenen zuilen onder de grond. De ruimte onder het gebouw werd verwarmd door een oven (hypocaustum), waardoor erboven de vloer of het bad verwarmd werden. De ovens werden gestookt door tot slaaf gemaakten. Soms werden de muren ook verwarmd via hetzelfde systeem, door middel van holle bakstenen. Zo’n hypocaustum werd in 1828 aangetroffen door Caspar Reuvens, de eerste directeur van het Rijksmuseum van Oudheden, die archeologische opgravingen deed op landgoed Arentsburg in Voorburg. Verwarmingstechnieken waren dus ook bekend in de uithoeken van het Romeinse rijk.
- materiaal: tekening
- afmetingen: 18 x 24 centimeter
- datering: 1908-1915
- inventarisnummer: GN-C_0553
- herkomst: gemaakt tijdens opgravingen in Arentsburg (Zuid-Holland)
Een dikke trui?
Wij trekken op koude dagen een dikke trui aan, maar hoe warm was de Romeinse kleding? Het bekendste Romeinse kledingstuk is de toga. Deze was doorgaans van wol gemaakt en werd door Romeinse mannen gedragen over een tunica. Hier zien we een beeld van een in toga geklede man. Als stut is de suggestie van een kistje met boekrollen (scrinium) gebruikt.
- materiaal: marmer
- afmetingen: hoogte 151 centimeter
- datering: 50-350 na Chr.
- inventarisnummer: H II 1a
- herkomst: vindplaats Tunesië (Nabeul, Sidi Raïs), verwerving door schenking juni 1822
Vrouwenkleding
Net als mannen droegen Romeinse vrouwen een tunica. Daaroverheen droegen zij echter geen toga, maar een stola (een lange witte jurk, ook wel vestis longa genoemd), vaak in combinatie met een palla, een gedrapeerde lap stof die tot op hun voeten reikte. We zien hier een voorbeeld van een welgestelde Romeinse vrouw, die in Griekse stijl een chiton met een himation draagt, een onderkleed met een soort sjaal erover.
- materiaal: marmer
- afmetingen: 176 x 85 x 70 centimeter
- datering: 50-350 na Chr.
- inventarisnummer: H II BB 4
- herkomst: vindplaats Tunesië (Bizerte), verwerving via aankoop in juli 1824
Fibula (speld)
Aan laagjes en warme kleding bij de Romeinen geen gebrek! De sculpturen die in deze web-expositie zijn uitgelicht laten zien hoe de Romeinen verschillende lappen stof over elkaar heen droegen. Maar die kleding moest wel bij elkaar gehouden worden. De Romeinen kenden het systeem van de veiligheidsspeld al: fibulae (spelden) werden gedragen op de schouder om lappen stof vast te zetten. Na verloop van tijd ontwikkelden de spelden zich tot sieraden, soms bekleed met email (gesmolten glas) om een gewenste kleur te krijgen. Hier zien we een bronzen speld met email in de vorm van een kikker. Deze fibula had dus een praktische en een decoratieve functie.
- materiaal: brons, email
- afmetingen: 3,2 x 1,8 centimeter
- datering: 100-300 na Chr.
- inventarisnummer: e 1938/10.7
- herkomst: vindplaats Tiel, verwerving door schenking in oktober 1938
Olielamp
Het is niet alleen koud in de winter, het is ook donker. In de huidige energiecrisis draaien we niet alleen de verwarming wat lager, ook de lampen laten we vaker uit. Kaarsen zijn dan vaak een uitkomst. Hoe was de lichtvoorziening bij de Romeinen eigenlijk geregeld? Olielampjes behoren tot de gebruiksvoorwerpen uit de oudheid die het meest zijn teruggevonden. Hier zien we een olielampje met een tuit en een deltavormig oor. Ziet u het vulgaatje bij de Hermeskop? Daar werd olie in het lampje gegoten, waarmee de pit gevoed werd die door het gat in de tuit was gestoken. Hoewel olielampjes in groten getale zijn teruggevonden, kon niet iedereen zich er eentje veroorloven in de oudheid; olijfolie was namelijk een duur product.
- materiaal: terracotta
- afmetingen: 8,1 x 17,5 x 8,1 centimeter
- datering: 50-100 na Chr.
- inventarisnummer: Brants 254
- herkomst: vindplaats Libië, verwerving via aankoop in maart 1824
Klimaatcrisis toen en nu
Een bewijs voor grootschalige ontbossing in de Romeinse keizertijd is deze inscriptie uit de nu lopende tentoonstelling over Byblos, met de tekst: ‘grens van de wouden van keizer Hadrianus Augustus’. Dergelijke inscripties werden geplaatst om de houtvoorraad veilig te stellen in het cederwoud bij Byblos, waar de Romeinen veel hout vandaan haalden. Hout was voor de Romeinen naast het belangrijkste bouwmateriaal ook de voornaamste energiebron. Omdat hout gebruikt werd voor verwarming en industrie in het hele rijk, was de vraag enorm. Ontbossing leidde uiteindelijk tot andere problemen, zoals erosie en verzanding. Na verloop van tijd werden hele havens onbereikbaar. Zoals de Romeinen door hun primaire energiebron heen raakten, verbruiken wij nu in hoog tempo de gas- en oliereserves op aarde. De moraal van het verhaal? Dit kan op ten duur verwoestende consequenties hebben.
- materiaal: basalt
- afmetingen: hoogte 80 centimeter
- datering: 121 na Chr.
- inventarisnummer: 2667 (Archeologisch Museum Beiroet)
- herkomst en foto: bruikleen Archeologisch Museum Beiroet
-
Balsamarium (parfumflesje)
-
Strigilis (huidschraper)
-
Hypocaustum (oven)
-
Een dikke trui?
-
Vrouwenkleding
-
Fibula (speld)
-
Olielamp
-
Klimaatcrisis toen en nu
Alle getoonde objecten komen uit de collectie van het Rijksmuseum van Oudheden, tenzij anders aangegeven.
Bekijk nog meer web-exposities
