Een kleine tentoonstelling met bijzondere invalshoek
(uitsluitend online te zien)
door:
Daniel Soliman, conservator collectie Egypte
Werk en ontspanning
Toen het oude Egypte in het vierde millennium v.Chr. een complexe en gelaagde maatschappij werd, waren er mensen nodig die zich in een vak specialiseerden. Vaak nam een kind het beroep van een ouder over zodat een baan verzekerd was, maar sommige mensen konden in hun loopbaan promotie maken en betere posities behalen. Dankzij hoge functies konden sommige families veel rijkdom vergaren. Mensen die slechter af waren, moesten onbetaald of gedwongen werk uitvoeren. Een meerderheid van de Egyptenaren deed zwaar en eentonig werk, vaak al vanaf jonge leeftijd. Er was echter ook tijd voor ontspanning: een week kende acht werkdagen, maar gelukkig ook een weekend van twee dagen. En de Egyptenaren vierden vele jaarlijkse feestdagen.
Veelzijdigheid
De meeste oud-Egyptische bronnen vertellen over het werk van mannen, maar ook over de werkzaamheden van vrouwen kunnen we iets zeggen. In de collectie van het Rijksmuseum van Oudheden bevinden zich diverse objecten die een beeld geven van de veelzijdige wereld van werk in het oude Egypte. Sommige beroepen zijn ons vandaag de dag nog steeds bekend, zoals boeren, timmermannen en bakkers. Andere banen, zoals professionele rouwdragers en de rollen van kleine mensen in paleizen, zijn typisch voor de oud-Egyptische cultuur. Van het maken van gereedschappen voor steenhouwers tot het brouwen van bier, van handelsadministratie tot salarisbesprekingen: er is werk aan de winkel.
Een veelzijdige arbeidswereld
Tik of klik op de voorwerpen voor meer informatie.
Timmermanswerkplaats
In het oude Egypte was hout een belangrijk materiaal voor de vervaardiging van grote gebouwen, schepen en gebruiksvoorwerpen. In werkplaatsen konden gespecialiseerde ambachtslieden het hout bewerken, zoals te zien is op dit reliëf. In het bovenste register zaagt een timmerman een deur en werken zijn collega’s met dissels en beitels aan een balk, een paal en een paneel. De timmermannen in het onderste register van dit reliëf zijn een scheepscabine aan het maken. Arbeiders schaven de panelen en brengen een vernislaag aan. De werkplaats was waarschijnlijk verbonden aan een grote tempel of een paleis. In het onderste register brengt een voorman van de werkplaats verslag uit aan een ambtenaar die een document opstelt voor de administratie.
- materiaal: kalksteen
- afmetingen: 49 x 45 x 8,5 centimeter
- datering: ca. 1351-1323 v.Chr.
- inventarisnummer: AP 40
- herkomst: aangekocht van Giovanni d’Anastasi, 1828
Harde steen, hard werk
Achter de vele stenen monumenten uit het oude Egypte gaat fysiek zwaar werk schuil van jongens en mannen. Harde steensoorten werden met behulp van werktuigen van nog hardere steen bewerkt. Met beitels van brons of koper en houten hamers brachten arbeiders details aan. Het uithakken van stenen blokken en het aanleggen van gangen en kamers in een rots was eentonig en vermoeiend. Arbeiders werden meestal voor hun werk gecompenseerd, maar repetitieve bewegingen en afketsende steenbrokken- en splinters eisten hun tol. Langdurig gehurkt werken en het wegtillen van manden met brokstukken zorgden voor slijtage van de gewrichten. Arbeiders die aan koninklijke graven werken werden wel goed verzorgd door artsen. Wanneer ze zich bij het werk bezeerd hadden, konden ze vrij nemen.
- materiaal: brons | hout
- afmetingen: lengte 23 centimeter | lengte 15,5 centimeter
- datering: ca. 1980-1760 v.Chr. | ca. 1539-1077 v.Chr.
- inventarisnummer: AB 114-a | F 1992/3.1
- herkomst: aangekocht van Giovanni d’Anastasi, 1828 | aangekocht van kunsthandel Eternal Egypt te Londen, 1992
Huurling
In het zuiden van Egypte leefden verschillende Nubische culturele groepen. Volgens de Egyptenaren waren mannen uit sommige Nubische culturen zeer goed met pijl en boog. Zij dienden soms als huursoldaat in Egyptische legers. We weten niet precies waarom ze zo’n gevaarlijke baan namen. De eigenaar van deze gedenksteen diende een provincievorst in de omgeving van Gebelein, een stad in zuid-Egypte. Hij is met zijn vrouw afgebeeld in zijn krijgstenue: een lendenschort met een wigvormige voorschoot en gordel, twee gekruiste banden over de borst en een halskraag. In zijn handen houdt hij een boog en een pijlenkoker vast.
- materiaal: kalksteen
- afmetingen: 38 x 27,5 centimeter
- datering: ca. 2150-2040 v.Chr.
- inventarisnummer: F 1947/9.1
- herkomst: aangekocht van kunsthandel J.N.E. Esser te Nijmegen, 1947
Invloedrijke priesteressen
Vrouwen uit de oud-Egyptische sociale bovenklasse hadden vaak priesterlijke taken. In tempels hadden ze soms administratieve functies en waren ze verantwoordelijk voor bepaalde rituelen. Hierbij maakten ze muziek en brachten ze offers aan de goden. Vanwege hun functie hadden de priesteressen van de god Amon in de stad Thebe in sommige periodes veel politieke invloed. Dit bronzen beeld stelt mogelijk zo’n priesteres voor. Ze staat met een been naar voren. In deze pose werden mannen vooral afgebeeld. Dit geeft de hoge status van deze priesteres aan. In haar handen hield de dame oorspronkelijk mogelijk een sistrum, een rammelinstrument dat bij tempelrituelen werd gebruikt. De naam van de priesteres stond waarschijnlijk op het voetstuk dat niet bewaard is gebleven.
- materiaal: brons
- afmetingen: lengte 95 centimeter
- datering: ca. 943-746 v.Chr.
- inventarisnummer: F 1938/7.21
- herkomst: aangekocht uit de voormalige collectie Von Bissing te Den Haag, 1938
Gedwongen arbeid
In het oude Egypte kwamen verschillende vormen van dwangarbeid voor. Egyptische dwangarbeiders werden met minimale middelen in hun levensonderhoud voorzien. Krijgsgevangenen van buiten Egypte werden ook aan gedwongen arbeid onderworpen. Daarnaast bestond er slavernij in het oude Egypte: mensen werden als het bezit van andere mensen verhuurd en verkocht. Dit document uit het jaar 727 v.Chr. gaat over de verkoop van een man, genaamd Paneferoe “uit het Noorden”, waarschijnlijk noord-Egypte. In de tekst bevestigt de verkoper van de man dat hij het gevraagde bedrag van koper heeft ontvangen en dat nu niemand anders eigenaarschap van Paneferoe mag claimen. We weten niet wat voor werk Paneferoe moest doen.
- materiaal: papyrus
- afmetingen: ca. 28 x 15 centimeter
- datering: 727 v.Chr.
- inventarisnummer: F 1942/5.15
- herkomst: aangekocht op een veiling te Utrecht in Van Huffels Antiquariaat, 1942; daarvoor mogelijk door Giovanni Belzoni (1778-1823) in Luxor gekocht
Staking en salaris
De best gedocumenteerde arbeidsomgeving van het oude Egypte is de gemeenschap van de koninklijke necropolisarbeiders in Thebe, tussen 1319 en 1077 v.Chr. Deze mannen werkten aan de koninklijke rotsgraven en woonden met hun gezinnen in een speciale nederzetting. Als elitearbeiders kregen ze goed betaald, met name in levensmiddelen. De goederen werden vanuit grote tempels bij de nederzetting afgeleverd. In het 29e regeringsjaar van Ramses III, ca. 1158 v.Chr., werden de leveranties herhaaldelijk niet gedaan. De arbeiders trokken daarop boos naar de tempels om hun beklag te doen. Drie maanden later maakte de schrijver van de gemeenschap op deze potscherf een lijstje van de goederen die inmiddels weer aankwamen: broden, melk, pap komkommers en vruchten.
- materiaal: aardewerk
- afmetingen: 6,8 x 8 centimeter
- datering: ca. 1158 v.Chr.
- inventarisnummer: F 2015/9.321
- herkomst: schenking uit een particuliere verzameling, 2015; daarvoor bij Sayed Molattam, handelaar in oudheden met licentie nr. 58, Luxor, ca. 1966-1970
Werk op het land
Het oude Egypte was een agrarische samenleving. Dankzij irrigatiesystemen en met de inzet van lastdieren kon het land langs de Nijl goed bewerkt worden. De doorsnee Egyptenaar werkte dan ook in de tuin- en landbouw. Op dit reliëf staan geïdealiseerde afbeeldingen van het boerenleven. In het bovenste register wordt vlas geoogst. Bundels worden samengebonden en met sikkels afgesneden. In het onderste register worden ploegen aan runderen vastgemaakt. Samen met boeren met handploegen maken de runderen de grond open, waarna boeren zaad in de grond strooien.
- materiaal: kalksteen
- afmetingen: 155 x 90 x 9,5 centimeter
- datering: ca. 1390-1353 v.Chr.
- inventarisnummer: AP 6-b
- herkomst: aangekocht van Giovanni d’Anastasi, 1828
Bierbrouwers
Dit houten model van een bierbrouwerij komt uit een graf. De oude Egyptenaren geloofden dat de figuurtjes op magische wijze tot leven zouden komen in het hiernamaals. Daar konden ze bier brouwen voor de grafeigenaren. De oude Egyptenaren brouwden bier met een laag alcoholpercentage. Bier was dagelijkse kost en werd op industriële schaal gebrouwen voor offerrituelen en voor consumptie. In het model zijn zittende figuren in de achtergrond graan aan het malen. Een andere figuur mengt bloem en deeg in een groot vat. Van het deeg maken de zittende figuren licht gebakken broden in een oven. Het brood wordt vervolgens door de figuur rechts in een vat met water verkruimeld. Nadat het een paar dagen had gefermenteerd, werd het bier in amforen gegoten en wegdragen.
- materiaal: hout
- afmetingen: 38 x 34 x 50 centimeter
- datering: ca. 2040-1783 v.Chr.
- inventarisnummer: F 1939/1.4
- herkomst: aangekocht uit de voormalige collectie Von Bissing te Den Haag; mogelijk door Marc Antonini gevonden in het graf van Djehoetyhotep in Deir el-Bersha, 1902
Professioneel rouwen
Net als in andere culturen in het heden en verleden waren er in het oude Egypte mensen wiens baan het was om bij grote begrafenissen rouwrituelen uit te voeren. Dit werk werd vooral door vrouwen en meisjes uitgevoerd. Voor vrouwen was het waarschijnlijk meer sociaal geaccepteerd om in het openbaar verdriet te tonen dan voor mannen. Afbeeldingen van begrafenissen laten klaagvrouwen zien in dramatische poses, die waanhoop en emotionele pijn uitbeelden. Ze hebben hun kleding deels afgegooid en huilen met hun armen in de lucht. Soms werpen ze stof over zich heen of trekken ze hun haren uit hun hoofd. In de rituelen vertegenwoordigden de vrouwen religieuze verhalen, zoals de zussen Isis en Nephthys die om de dood van hun broer Osiris rouwen.
- materiaal: papyrus
- afmetingen: 39 x 40 centimeter
- datering: 1300-1200 v.Chr.
- inventarisnummer: AMS 14 vel 3
- herkomst: aangekocht van Giovanni d’Anastasi, 1828
Kleine mensen
In het oude Egypte hadden sommige personen met een korte gestalte, bijvoorbeeld ontstaan door achondroplasie, een bijzondere baan. Ze werden vanwege hun uiterlijk gezien als mensen die beter contact met de goden konden maken. Men vond dat ze verbonden waren met bepaalde goden zoals Bes en Ptah. Om deze redenen waren kleine mensen soms magiërs die anderen konden beschermen tegen gevaarlijke dieren, zoals slangen. We kennen voorbeelden van kleine mensen die voor de koning optraden als muzikanten en dansers met magische krachten. Daarom bekleedden ze soms hoge posities in het paleis en in tempels. Hed, een man met korte ledematen en een uitstekend torso, is hier afgebeeld op zijn gedenksteen. Hij werkte aan het hof van koning Den.
- materiaal: kalksteen
- afmetingen: 25,5 x 16,6 x 3,3 centimeter
- datering: ca. 2950 v.Chr.
- inventarisnummer: F 1927/1.1
- herkomst: aangekocht van C.W. Lunsingh Scheurleer te Den Haag, 1927; daarvoor in de collectie Von Bissing; in 1896 opgegraven door Amelineau te Oemm el-Qa‘ab
Pottenbakkers
Duizenden jaren lang was vaatwerk van aardewerk van groot belang in het oud-Egyptische leven. Het aardewerk is vergelijkbaar met ons plastic. Het werd gebruikt om levensmiddelen in te bewaren en te vervoeren. Het werd achteloos weggegooid of het kon worden hergebruikt. In de pottenbakkersindustrie werd vaatwerk van Nijlklei of mergel gemaakt. Vazen werden met verschillende technieken gemaakt, bijvoorbeeld op een pottenbakkersschijf. De vormen werden in ovens op hoge temperaturen gebakken. Pottenbakkers ploeterden dus dagelijks in de klei en in de hitte. Ze hielden zich ook bezig met de decoratie van vazen. Deze vaas is beschilderd met banden en bloemblaadjes, in een blauwe kleur die typisch was voor Egypte.
- materiaal: aardewerk
- afmetingen: hoogte 31 centimeter
- datering: ca. 1539-1145 v.Chr.
- inventarisnummer: F 1901/1.45
- herkomst: aangekocht van Herman Insinger, 1901; door hem in de Egyptische oudheidkundige handel gekocht in Luxor
Handelaren op de Nijl
De rivier de Nijl was een belangrijke verkeersader en speelde een grote rol in de handel. Op deze papyrus staat het logboek van een handelsschip van de tempel van Ptah in Memphis. Tempels waren grote economische instellingen met veel land en werkplaatsen. De goederen die eruit voortkwamen werden verhandeld, bijvoorbeeld via handelsschepen. De bemanning van dit kleine vrachtschip fluctueerde van 25 tot zo’n 40 personen. Er moest geroeid worden wanneer er tegenwind was of er tegen de stroming in werd gevaren. De schrijver aan boord hield de administratie bij. Dagelijks was er een uitgifte van rantsoenen voor de bemanning. Onderweg werden goederen afgeleverd en nieuwe ladingen ingenomen: graan, brood, bier, wijn, brandhout, gevogelte en vis.
- materiaal: papyrus
- afmetingen: 38 x 89 centimeter
- datering: ca. 1227 v.Chr.
- inventarisnummer: AMS 54, achterkant
- herkomst: aangekocht van Giovanni d’Anastasi, 1828
-
Timmermanswerkplaats
-
Harde steen, hard werk
-
Huurling
-
Invloedrijke priesteressen
-
Gedwongen arbeid
-
Staking en salaris
-
Werk op het land
-
Bierbrouwers
-
Professioneel rouwen
-
Kleine mensen
-
Pottenbakkers
-
Handelaren op de Nijl
Alle getoonde objecten komen uit de collectie van het Rijksmuseum van Oudheden, tenzij anders aangegeven.
Bekijk nog meer web-exposities
