Propaganda via munten

‘Geld regeert de wereld’, zegt het spreekwoord. De Romeinse keizers waren zich hiervan maar al te bewust: als hun soldaten geen geld zagen, wilden ze nog wel eens gaan muiten. Maar geld was meer dan een betaalmiddel voor Romeinse keizers. Muntgeld was ook een middel om hun ideeën wereldkundig te maken: een soort propaganda via munten.

De derde eeuw: twee keizers

Muntgeld speelde ook een propagandarol in de derde eeuw. De derde eeuw was een moeilijke tijd voor Rome. Er waren veel opstanden en veldslagen. In 260 ging het helemaal mis: keizer Valerianus (200-260) werd gevangengenomen op veldtocht in het oosten van zijn rijk. Zijn zoon Gallienus (c.218-268) regeerde alleen verder als keizer. Als de geest echter eenmaal uit de fles is, gaat deze moeilijk terug. De schok van de gevangenneming van Valerianus veroorzaakte chaos in heel het rijk. Om aanvallen van de grensstammen voor te zijn, en deels uit opportunisme, kozen de troepen in het westelijke deel van het Romeinse rijk – van Engeland tot Spanje – eieren voor hun geld. Ze kozen een nieuwe keizer. De keuze viel op een generaal, Postumus (onbekend-269). Nu had het Romeinse Rijk plots twee keizers. Wie was nu de echte keizer? Gallienus of Postumus? Beide keizers beweerden op hun munten dat zij de baas waren.

Hercules

De nieuwe keizer Postumus liet de Romeinse godheid Hercules op verschillende munten zetten. Dit lag niet direct voor de hand: moest hij zich niet juist verzetten tegen Romeinse beeltenissen, nu hij in opstand was gekomen tegen de keizer in Rome? Toch kwam het beeld van Hercules goed van pas: de soldaten langs de Rijn hadden al lang een speciale band met deze god. Aan deze soldaten maakte Postumus duidelijk dat hij een Romeinse keizer was, juist door Romeinse beeltenissen te gebruiken.

Magusanus

Ook sloot hij zich zo aan bij een langere traditie van Herculesdevotie die in het Rijngebied bestond. Langs de Rijn werd bijvoorbeeld een mengvorm van Hercules en een plaatselijke godheid vereerd: Hercules Magusanus. Deze godheid wordt soms specifiek in verband gebracht met de stam van de Bataven, die in Zuid-Nederland woonden. Toch lijkt Magusanus een bredere band met de soldaten langs de Rijn te hebben gehad. Postumus haalde de banden met deze soldaten aan door Hercules op zijn munten af te beelden.

De godenreeks van Gallienus

Behalve Postumus sloeg ook Gallienus beeltenissen met Hercules erop. Hij deed dit nota bene in hetzelfde jaar waarin Postumus zijn Herculesmunten liet slaan. Hercules kreeg bij Gallienus echter een andere betekenis: hij werd gepresenteerd tussen een reeks andere goden die eerder Rome te hulp waren geschoten. Gallienus’ muntgeld vertelde hiermee een ander verhaal: het verhaal dat het nieuwe rijk van Postumus niet legitiem was en dat de goden aan de kant van Gallienus en Rome stonden.

Hercules als anker

Postumus en Gallienus gebruikten de afbeelding van Hercules om hun eigen doelen te bereiken. Postumus verbond zich via Hercules aan de Rijnsoldaten, en Gallienus gebruikte Hercules juist tegen Postumus. Beiden proberden zo de nieuwe situatie via Hercules te verklaren. Hercules vervulde hiermee een brugfunctie tussen de keizers en hun doelgroep. Dit wordt ook wel ‘verankeren’ genoemd. Door metaforische ‘ankers’ worden nieuwe situaties en ideeën verbonden aan bestaande gebruiken en ideeën. De beeltenis van Hercules is zo’n anker, dat als een soort traditioneel referentiepunt hielp om een nieuw idee, bijvoorbeeld het keizerschap van Postumus, voor de bevolking aanvaardbaar te maken. Muntgebruik, innovatie en verankering tijdens de derde eeuw worden momenteel door Grace MacLachlan verder onderzocht, als deel van de NWO-zwaartekrachtbeurs Anchoring Innovation.