Slim omgaan met geld

Tentoonstellingen Web exposities Slim omgaan met geld

Een kleine tentoonstelling met bijzondere invalshoek

(uitsluitend online te zien)

door:

Koen Klein, assistent-projectcoördinator

vanuit de
NWO-zwaartekrachtbeurs Anchoring Innovation

Propaganda via munten

‘Geld regeert de wereld’, zegt het spreekwoord. De Romeinse keizers weten dit maar al te goed. Als hun soldaten geen geld krijgen, willen ze nog wel eens gaan muiten. Maar geld is meer dan een betaalmiddel voor Romeinse keizers. Muntgeld is ook een middel om hun ideeën wereldkundig te maken: een soort propaganda via munten.

De derde eeuw: twee keizers?

Ook in de derde eeuw speelt muntgeld een propagandarol. Deze derde eeuw is een moeilijke tijd voor Rome met veel opstanden en veldslagen. In 260 gaat het zelfs helemaal mis: keizer Valerianus (200-260) wordt gevangengenomen op veldtocht in het oosten van zijn rijk. Zijn zoon Gallienus (ca. 218-268) regeert verder als keizer. Als de geest echter eenmaal uit de fles is, gaat deze moeilijk terug. De schok van de gevangenneming van Valerianus leidt overal tot verwarring. De troepen in het westelijke deel van het Romeinse rijk – van Engeland tot Spanje – kiezen eieren voor hun geld. Om aanvallen van grensstammen beter tegen te gaan, en deels uit opportunisme, benoemen ze een nieuwe keizer. De keuze valt op generaal Postumus (onbekend-269). Nu heeft het Romeinse Rijk twee keizers: Gallienus en Postumus. Wie is nu de echte keizer?

De hulp van Hercules

Keizer Postumus laat de Romeinse godheid Hercules op verschillende munten zetten. Dat hij de hulp inschakelt van Hercules ligt niet direct voor de hand: moet hij zich niet juist verzetten tegen Romeinse afbeeldingen, nu hij in opstand is gekomen tegen de keizer in Rome? Toch komt het beeld van Hercules goed van pas. De soldaten langs de Rijn hebben al lang een speciale band met deze god. Aan deze soldaten maakt Postumus duidelijk dat hij een Romeinse keizer is, juist door deze Romeinse godheid op zijn munt te zetten.

Magusanus

Ook sluit hij zich zo aan bij een lange traditie van Herculesdevotie in het Rijngebied. Hier wordt een mengvorm van Hercules en een plaatselijke godheid vereerd: Hercules Magusanus. Deze godheid wordt soms specifiek in verband gebracht met de stam van de Bataven, die in Zuid-Nederland wonen. Toch lijkt Magusanus een bredere band met de soldaten langs de Rijn te hebben gehad. Postumus haalt de banden met deze soldaten aan door Hercules op zijn munten af te beelden.

De godenreeks van Gallienus

Ook Gallienus slaat munten met Hercules erop. Hij doet dit nota bene in hetzelfde jaar waarin Postumus zijn Herculesmunten laat slaan. Hercules krijgt bij Gallienus echter een andere betekenis: hij wordt neergezet tussen een reeks andere goden die eerder Rome te hulp waren geschoten. Gallienus’ muntgeld vertelt dus een ander verhaal: het verhaal dat de goden aan de kant van Gallienus en Rome staan in tijd van nood, en niet bij Postumus horen.

Hercules als anker

Postumus en Gallienus gebruiken de afbeelding van Hercules om hun eigen doelen te bereiken. Postumus verbindt zich via Hercules aan de Rijnsoldaten. Gallienus gebruikt Hercules juist tegen Postumus. Beiden proberen zo de nieuwe situatie via Hercules te verklaren. Hercules vervult hiermee een brugfunctie tussen keizers en hun doelgroep. Er is hier sprake van ‘verankeren’. Door metaforische ‘ankers’ worden nieuwe situaties en ideeën verbonden aan bestaande gebruiken en ideeën. De beeltenis van Hercules is als een anker, dat als een bekend referentiepunt helpt om een nieuw idee, zoals het keizerschap van Postumus, voor de bevolking aanvaardbaar te maken. Muntgebruik, innovatie en verankering tijdens de derde eeuw worden momenteel door Grace MacLachlan verder onderzocht, als deel van de NWO-zwaartekrachtbeurs Anchoring Innovation.