Een kleine tentoonstelling met bijzondere invalshoek
(uitsluitend online te zien)
door:
Ruurd Halbertsma, conservator collectie Klassieke wereld
Klassieke kunst in perspectief
Het Rijksmuseum van Oudheden verzamelt archeologische objecten die dateren van de vroegste prehistorie tot en met de middeleeuwen. Maar in de collecties bevinden zich ook veel voorwerpen uit later tijd: kurkmodellen van Romeinse tempels, replica’s in brons of gips van klassieke beelden, afgietsels van antieke munten en gesneden stenen, om maar een paar voorbeelden te noemen. De laatste jaren zijn veel aankopen gedaan die dit Nachleben van Griekenland en Rome illustreren. In deze pop-up tentoonstelling wordt een selectie van die voorwerpen nu voor het eerst aan het publiek getoond, met als bindend element de Grand Tour.
De reis van hun leven
In de achttiende en negentiende eeuw maakten veel jongeren van goeden huize na het beëindigen van hun studie een culturele reis naar Italië, die de Grand Tour wordt genoemd. In het gezelschap van vrienden, personeel en soms een gouverneur reisden zij langs de belangrijkste steden van Italië. Ze genoten van de musea, zagen kerken en paleizen en bezochten regelmatig concerten en opera’s. Ze werden ontvangen door edellieden en buitenlandse gezanten. Natuurlijk werd er ook gefeest, geflirt en genoten van het Italiaanse leven. Als herinnering aan deze reis van hun leven namen de grandtouristen souvenirs mee. Een aantal van deze speciale voorwerpen is in deze pop-up tentoonstelling bijeen gebracht.
Souvenirs van Grand Tour-reizen uit de 18de en 19de eeuw
Tik of klik op de voorwerpen voor meer informatie.
De dansende faun
Na het oversteken van de Alpen was Venetië voor veel grandtouristen de eerste stop. Hier werd uitgebreid carnaval gevierd. Dat kon van 26 december tot Aswoensdag. Na Venetië reisde men door naar Florence. De belangrijkste kunstcollectie was te vinden in de Gallerie degli Uffizi. De ronde pronkzaal in dit museum heette de Tribuna. Hier hingen de mooiste schilderijen als achtergrond van beroemde sculpturen. De ‘dansende faun’ was een favoriet, ook als souvenir. De gespierde faun gaat helemaal op in zijn muziek, die hij maakt met crotala (een soort castagnetten) en een scabellum, een klepper die hij met de voet bedient.
- gipsen beeld van dansende faun
- datering: 19de eeuw
- afkomstig uit: Florence
- inventarisnummer: K 1899/2.2
De Piazza San Giovanni in Laterano
Geen enkel bezoek aan Rome was compleet zonder het kopen van stadsgezichten zoals deze, van de hand van Giambattista Piranesi. Piranesi was in de achttiende eeuw verreweg de meest productieve kunstenaar van Italië. Zijn etsen vonden hun weg over heel Europa. Op de hier afgebeelde Piazza San Giovanni in Laterano stond de grootste obelisk ter wereld. Deze was door Constantijn de Grote uit Thebe naar Alexandrië verscheept. Zijn zoon Constantius II bracht hem in 357 na Chr. naar Rome, waar hij in de Circus Maximus werd opgesteld. Na de herontdekking van de kolos werd deze in 1588 bij de basiliek van de Heilige Johannes geplaatst.
- ets Giambattista Piranesi: Obelisco Egizio
- datering: 1759-1778
- afkomstig uit: Rome
- inventarisnummer: Z 2019/10.2
De Venus Capitolina
In de achttiende eeuw was het gebruikelijk om antieke beelden zoveel mogelijk aan te vullen als er stukken aan ontbraken. In Rome waren gespecialiseerde ateliers waar moderne neuzen, armen, handen en benen werden gemaakt die perfect aansloten op de antieke stukken. Bijna alle beroemde beelden uit de oudheid zijn op die manier gerestaureerd. Een voorbeeld hiervan is de beroemde Venus Capitolina, die haar naam dankt aan de plek waar het beeld bewaard wordt: de Capitolijnse Musea. Met andere beroemde beelden zoals de Laocoöngroep, de Apollo Belvedere en de Stervende Galliër behoorde deze Venus tot de canon van de antieke beeldhouwkunst.
- bronzen kopie van de Venus Capitolina
- datering: 1850-1900
- afkomstig uit: Rome
- inventarisnummer: Z 2019/10.7
Gezicht op het Forum Boarium
Tot de meest favoriete Grand Tour-souvenirs behoorden de micromozaïeken. Deze zijn gemaakt met steentjes van zeer kleine afmetingen. Dit micromozaïek laat de Fontana dei Tritoni zien, met op de achtergrond de antieke Tempel van Vesta (in werkelijkheid van Hercules Victor). Deze ronde tempel lag op het Forum Boarium, het oudste forum van Rome, waar runderen werden verhandeld. In de middeleeuwen werden antieke tempels nog al eens verbouwd tot christelijke kerken. Dat is ook met deze ronde tempel gebeurd. Vlak bij het Forum Boarium is de beroemde Bocca della Verità te vinden, nog steeds een hotspot voor iedere Rome-reiziger.
- micromozaïek in houten lijst
- datering: ca. 1840
- afkomstig uit: Rome
- inventarisnummer: Z 2019/10.8
Gezicht op de tempel van Minerva Medica
In het noorden van Rome lag een imposante ruïne van een gebouw met een koepel. Het bouwwerk lag in een idyllisch landschap en was overwoekerd met klimop en andere planten. Deze bij uitstek romantische ruïne komt veel voor op schilderijen, etsen en tekeningen. Ook werden er modellen uit kurk van gemaakt door de Romeinse artiest Antonio Chichi. De tempel zou gewijd zijn geweest aan Minerva Medica, de ‘helende Minerva’, die door Cicero genoemd wordt. In werkelijkheid was het ronde gebouw een nymphaeum, een structuur met fonteinen en standbeelden. Het lag in de tuinen van de schatrijke familie der Licinii.
- ingekleurde lijn-ets door Angelo Uggeri
- datering: 1800-1814
- afkomstig uit: Rome
- inventarisnummer: Z 2019/10.14
De Boog van Septimius Severus
Het beroemde Forum Romanum, het politieke centrum van het antieke Rome, lag in de middeleeuwen in puin. Het hele terrein kwam onder een dikke laag modder en afval te liggen. Het werd gebruikt om runderen te hoeden en had de bijnaam Campo Vaccino, het koeienveld. Resten van de oude grootsheid staken nog wel boven het maaiveld uit. Hier is te zien dat de triomfboog van Septimius Severus (203 na Chr.) voor een groot deel onder de aarde ligt. Toen keizer Napoleon Rome had ingenomen, startte hij een ambitieus programma om de oude gebouwen bloot te leggen en een archeologisch park te creëren.
- lijngravure met zwarte inkt en waterverf
- datering: 1775-1790
- afkomstig uit: Rome
- inventarisnummer: Z 2019/10.21
De tombe van Caecilia Metella
Om de drukte van de stad even te ontvluchten, was een excursie naar het platteland rondom Rome zeer geschikt. Een van de mooiste uitjes was een wandeling langs de Via Appia, de oude Romeinse weg die van Rome naar Brindisi leidde. Aan de Via Appia lagen grafmonumenten en in de verte zag je de eindeloze rijen bogen van de Romeinse aquaducten. Johann Wolfgang von Goethe liet zich tijdens zijn Grand Tour in deze omgeving schilderen, met antieke brokstukken om hem heen. Deze ets laat een van de graven langs de Via Appia zien: de tombe van Caecilia Metella, een groot rond grafmonument dat later tot kasteel is verbouwd.
- ingekleurde lijn-ets door Angelo Uggeri
- datering: 1800-1814
- afkomstig uit: Rome
- inventarisnummer: Z 2019/10.18
De oudheid binnen handbereik
Het merendeel van de grandtouristen in Italië kwam uit Groot-Brittannië. Deze milordi, zoals ze genoemd werden, waren vaak zeer vermogend. Ze konden het zich permitteren om antieke sculpturen en grote schilderijen als souvenir aan te kopen. Maar ook voor de kleinere beurs waren er mogelijkheden. Heel populair waren antieke munten met de portretten van Romeinse keizers, of gesneden stenen met een enorme variatie aan afbeeldingen. Afdrukken van deze gemmen werden ook verzameld. In ladenkasten (geordend op onderwerp) of in boekvorm, zoals deze verzameling laat zien. Links zijn de afdrukken ingeplakt, rechts staat de beschrijving van de voorwerpen.
- verzameling van gipsafdrukken
- datering: 1834-1840
- afkomstig uit: Rome
- inventarisnummer: Z 2019/10.22
Tivoli
Ten zuiden van Rome lagen de Colli Albani, de Albaanse Heuvels. Al in de oudheid lieten rijke Romeinen hier hun villa’s bouwen. Rondom het antieke Tibur lagen de buitenhuizen van Augustus, Maecenas en Horatius. Tibur, dat tegenwoordig Tivoli heet, lag op een spectaculaire hoogte. De rivier de Aniene stortte zich hier in verschillende watervallen naar beneden. Op het hoogste punt van de stad lag een ronde tempel. Deze Tempel van Vesta lag zó idyllisch, dat veel schilders het gebouw tussen de watervallen tot onderwerp kozen. Ook werden er kurkmodellen van gemaakt, die geliefd waren als souvenir van de Grand Tour.
- Ingekleurde lijn-ets door Angelo Uggeri
- Datering: 1800-1814
- Afkomstig uit: Rome
- Inventarisnummer: Z 2019/10.12
De oude Dionysus
Na Rome reisden de grandtouristen door naar Napels. Het contrast met Noord-Italië was groot. Hier werd op straat geleefd, gezongen, gefeest en gedanst. De bevolking leefde uitbundig. Had je de juiste introductiebrieven, dan kon je ontvangen worden door Sir William Hamilton, de Britse ambassadeur in Napels. Hij was beroemd om zijn verzameling Griekse vazen en om zijn kennis van de vulkanologie. Hij beklom met gezelschappen de Vesuvius, ook tijdens uitbarstingen! In het museum van Napels konden de grandtouristen de schatten uit Pompeii en Herculaneum zien, zoals dit portret uit de Villa dei Papiri. De buste werd Plato genoemd, maar is in werkelijkheid de god Dionysus op leeftijd.
- buste van terracotta door Giovanni Mollica
- datering: 1850-1900
- afkomstig uit: Napels
- inventarisnummer: Z 2019/10.3
Zilverschatten
De opgravingen van Herculaneum en Pompeii begonnen in de achttiende eeuw, net tijdens het hoogtepunt van de Grand Tour. Voor de grandtouristen was het een sensatie om door de straten van een antieke stad te wandelen en te zien hoe de oude Romeinen hadden geleefd. Onder de as die Pompeii bedekte, kwam van alles tevoorschijn: wandschilderingen, huisaltaren en geldkisten, maar ook keukengerei, kinderspeelgoed en tafelserviezen. In de rijkste villa’s werden drinkschalen van zilver gevonden, versierd met de meest uiteenlopende voorstellingen. Zoals skeletten, die je aanmoedigden om ´de dag te plukken´. Als souvenir werden kopieën van al dat moois mee naar huis genomen.
- bronzen kopieën van Romeinse drinkschalen (skyphoi)
- datering: 1875-1900
- afkomstig uit: Napels
- inventarisnummer: Z 2019/10.5-6
Wacht u voor de hond!
De wandschilderingen en mozaïeken die in Pompeii en Herculaneum gevonden werden, zorgden voor een sensatie in Europa. Nooit eerder had men geweten hoe de Romeinen hun huizen in werkelijkheid decoreerden. Een van de eersten die deze vondsten vastlegde, was de kunstenaar Camillo Buti (1747-1808). Hij woonde in Rome, waar hij zijn atelier openstelde voor grandtouristen. Zijn gouaches waren populair, vooral zijn afbeeldingen van de wanden en vloeren van Pompeii. Dit mozaïek komt uit het ‘Huis van de Tragediedichter’ in Pompeii. Het lag vlak bij de voordeur, en laat een vervaarlijk grommende hond aan een ketting zien. De tekst luidt: CAVE CANEM – Wacht u voor de hond!
- gouache van een vloermozaïek, door Camillo Buti
- datering: 1780-1800
- afkomstig uit: Rome
- inventarisnummer: Z 2017/3.28
De wanden van Pompeii
Zoals gezegd was Camillo Buti een van de eersten die tekeningen maakte van de wanddecoraties en vloermozaïeken van Pompeii. Deze gouache is hier een mooi voorbeeld van. De wand is in perspectief opengewerkt en geeft een doorkijkje naar een rond tempeltje met een godenbeeld en enkele figuren. Verder zijn er theatermaskers en een Nijllandschap te zien. De jachtbuit uit de Nijldelta is aan de wand gehangen. Rechts sluit een serie fonteinen de decoratie af. Sinds de ontdekking van Pompeii zijn veel wandschilderingen verloren gegaan of beschadigd geraakt, zoals ook deze. De tekeningen van Buti zijn om die reden van groot belang voor de wetenschap.
- gouache van een wandschildering, door Camillo Buti
- datering: 1780-1800
- afkomstig uit: Rome
- inventarisnummer: Z 2017/3.1
Paestum
Ten zuiden van het Schiereiland van Sorrento lag een uitgestrekte laagvlakte. Deze werd geteisterd door malaria en banditisme en werd dus door iedereen gemeden. Toen dit gebied in de achttiende eeuw ontsloten werd door de aanleg van een weg, doemden plotseling drie enorme tempels in het landschap op. Zij hoorden bij de oude Griekse nederzetting Poseidonia, die later Paestum werd genoemd. Velen vonden aanvankelijk de archaïsche Griekse architectuur maar log en zwaar, zeker in vergelijking met de ranke Romeinse bouwvormen. De tempels van Paestum werden een topattractie voor de grandtouristen in Napels. Als souvenir namen ze gravures mee, of kurkmodellen zoals dit grote exemplaar.
- kurkmodel van de Tempel van Neptunus
- datering: 1750-1800
- afkomstig uit: Napels
- inventarisnummer: AMM 55
-
De dansende faun
Gipsen beeld
-
De Piazza San Giovanni in Laterano
Ets Giambattista Piranesi: Obelisco Egizio
-
De Venus Capitolina
Bronzen kopie
-
Gezicht op het Forum Boarium
Micromozaïek in houten lijst
-
Gezicht op de tempel van Minerva Medica
Ingekleurde lijn-ets door Angelo Uggeri
-
De Boog van Septimius Severus
Lijngravure met zwarte inkt en waterverf
-
De tombe van Caecilia Metella
Ingekleurde lijn-ets door Angelo Uggeri
-
De oudheid binnen handbereik
Verzameling van gipsafdrukken
-
Tivoli
Ingekleurde lijn-ets door Angelo Uggeri
-
De oude Dionysus
Buste van terracotta door Giovanni Mollica
-
Zilverschatten
Bronzen kopieën van Romeinse drinkschalen
-
Wacht u voor de hond!
Gouache door Camillo Buti
-
De wanden van Pompeii
Gouache door Camillo Buti
-
Paestum
Kurkmodel van de Tempel van Neptunus
Alle getoonde objecten komen uit de collectie van het Rijksmuseum van Oudheden, tenzij anders aangegeven.
Bekijk nog meer web-exposities
