Een kleine tentoonstelling met bijzondere invalshoek
(uitsluitend online te zien)
door:
Ben van den Bercken, oud-assistent-conservator collectie gemmen en cameeën
Over gewone mensen, helden en goden
Van oorlog tot ziekte en van jaloezie tot een mislukte oogst door droogte: net als nu was het leven in de oudheid niet altijd gemakkelijk. Historische bronnen en vondsten door archeologen vertellen ons niet alleen over de beproevingen van de gewone mensen, maar ook over die van hun helden en goden. Deze mythen gaan over verre reizen, gevaarlijke monsters, sluwe helden en epische gevechten. De oude Grieken en Romeinen putten moed en inspiratie uit deze verhalen. Je vindt ze terug op talloze voorwerpen, van triomfboog tot tempel en van amfoor tot ringsteen.
Minuscule betekenisdragers
Gemmen en cameeën zijn (halfedel)stenen waarop een voorstelling of een portret te zien is. Bij een gem (vaak een ringsteen) is de afbeelding in de steen gegraveerd. Bij een camee is de afbeelding uit het steen vrij gewerkt. Vaak zijn ze niet groter dan een vingernagel. Graveurs maakten ze uit verschillende steensoorten, met elk specifieke eigenschappen. Dit kon de voorstelling soms op magische wijze kracht bij zetten. In de oudheid zijn deze kleine betekenisdragers gebruikt als sieraad, zegelsteen, amulet en conversation piece. Ook in tijden daarna bleven het inspirerende voorwerpen die te vinden waren in elke verzameling.
Beproevingen uit de oudheid op gemmen en cameeën
Tik of klik op de voorwerpen voor meer informatie.
Aan een wollen draadje
De graveur Lorenz Natter werkte halverwege de achttiende eeuw een paar jaar aan het hof van Stadhouder Willem IV en maakte daar deze gem. Volgens de Griekse mythologie reisde de held Theseus naar Kreta om daar de verschrikkelijke Minotaurus – half mens, half stier – in zijn labyrint te doden. Met de hulp van prinses Ariadne en het uiteinde van de wollen draad die ze hem meegaf, ontsnapte hij uit het labyrint. Deze mythe werd vanaf de zeventiende eeuw opnieuw heel bekend en afgebeeld op gemmen. Op Natters gem geeft Ariadne Theseus de wollen draad aan. Helaas liet Theseus Ariadne tijdens hun avontuur achter op het Griekse eiland Naxos.
- materiaal: carneool
- datering: 1747-1751
- afkomstig uit: Nederland
- inventarisnummer: GS-10321
Buikpijn
De Griekse held Herakles staat bekend om zijn beproevingen. Een van zijn twaalf taken was het voeren van een gevecht met een leeuw die de omgeving van Nemea terroriseerde. Door de ondoordringbare huid van de leeuw waren Herakles´ pijlen en knots nutteloos. Uiteindelijk wurgde hij het dier. De leeuwenhuid droeg hij sindsdien als pantser. De leeuwenbeproeving van Herakles is afgebeeld op deze gem. Het moest de eigenaar helpen met een andere beproeving: op de achterzijde staat een magische spreuk ter bescherming tegen koliek (buikziekte).
- materiaal: rode jaspis
- datering: 2de-7de eeuw na Chr.
- afkomstig uit: Turkije
- inventarisnummer: GS-01115
Kracht van de liefde
De mooie Psyche trouwde – zonder dat ze het wist – met Eros, de god van de liefde. Toen ze uiteindelijk ontdekte wie haar mysterieuze man was, trok Eros zich terug. Psyche bleef doodongelukkig achter. Na allerlei beproevingen wist ze toch terug te keren bij Eros, die nog steeds verliefd op haar was. Het woord psyche betekent ook ‘ziel’, gesymboliseerd door de vlinder. Deze camee uit de achttiende eeuw laat zien hoe Eros zelf is ‘gevangen’ door de liefde. Symbolisch zit Psyche in vlindervorm op de val waarin Eros vastzit.
- materiaal: sardonyx
- datering: 18de eeuw
- afkomstig uit: onbekend
- inventarisnummer: GS-10294
Songfestival
Deze camee uit de vijftiende of zestiende eeuw toont het tragische lot van de satyr Marsyas. Hij bespeelde een fluit die ooit van de godin Athena was en daagde de god Apollo en zijn lier uit voor een duel. Apollo stemde in, op voorwaarde dat de winnaar de straf voor de verliezer mocht bepalen. Apollo won en vilde Marsyas levend. Ook in de renaissance was dit verhaal bekend en elke grote verzameling had wel een gem of camee met daarop Apollo en Marsyas.
- materiaal: sardonyx
- datering: 15de of 16de eeuw
- afkomstig uit: onbekend
- inventarisnummer: GS-11028
Schoonheidswedstrijd
Het Oordeel van Paris speelt zich af in de aanloop naar de Trojaanse oorlog. De Trojaanse prins Paris werd op de proef gesteld en moest kiezen welke van de godinnen Hera, Aphrodite of Athena de mooiste was. Aphrodite won de wedstrijd. In ruil hiervoor zorgde Aphrodite ervoor dat de Griekse koningin Helena verliefd werd op de Trojaan. Paris ‘ontvoerde’ Helena naar Troje waarna de Grieken op oorlogspad gingen. De drie godinnen van de beproeving staan op deze camee afgebeeld. Aphrodite, vergezeld van de kleine Eros, ontvangt de appel van Paris.
- materiaal: onyx
- datering: 16de eeuw
- afkomstig uit: onbekend
- inventarisnummer: GS-10161
De val van Troje
De Trojanen moesten nog grotere beproevingen doorstaan nadat het houten cultusbeeld van de godin Athena stiekem was gestolen. Op deze gem uit de achttiende eeuw zien we de daders: Odysseus (links) en Diomedes (rechts). Deze twee sluwe Griekse leiders slopen de citadel van Troje binnen en namen het beeld mee. Daarmee zou de stad onbeschermd zijn en ten prooi vallen aan de Grieken. De graveur van deze gem, Lorenz Natter, zag ongetwijfeld een bijna identieke gem uit de 1e eeuw na Chr. (nu in het Ashmolean Museum Oxford). Daarop draagt Diomedes het cultusbeeld en Odysseus wijst naar de uitgeschakelde bewaker op de grond.
- materiaal: carneool
- datering: 1747-1751
- afkomstig uit: Nederland
- inventarisnummer: GS-10565
Naar Rome
Met de val van Troje ontvluchtte de held Aeneas de stad. Op deze gem zien we de vluchtende Aeneas die zijn vader Anchises op zijn schouder draagt en zijn zoon Ascanius aan de hand meevoert. Verschillende versies van het verhaal leidden Aeneas naar Carthago en uiteindelijk naar het gebied waar Rome zal verrijzen. De Romeinen, vooral in hun strijd tegen de Grieken, zagen zichzelf als erfgenamen van Troje. Dat verklaart waarom Aeneas vaak opduikt op republikeinse gemmen. Dit exemplaar is gezet in een ring uit de achttiende eeuw, ongetwijfeld eigendom van een lezer van de Aeneis, het levensverhaal van Aeneas.
- materiaal: carneool
- datering: 2de-1ste eeuw v.Chr.
- afkomstig uit: onbekend
- inventarisnummer: GS-00217
Held
Een ruiter in vol ornaat, die zittend op zijn paard in een vurige afgrond rijdt. Dit verhaal kennen we onder andere van de Romeinse schrijver Livius: hij vertelt over een afgrond die ontstond op het Forum Romanum. Volgens de zieners zou deze afgrond pas verdwijnen als de Romeinen er hun kostbaarste bezit in wierpen. Een jonge soldaat, Marcus Curtius, riep daarop dat dit niets anders kon zijn dan de dapperheid en moed van het Romeinse volk. De eigenaar van deze prachtige gem liet daarmee niet alleen zien bekend te zijn met het verhaal, maar ook dat het belangrijk is moed te houden.
- materiaal: agaat
- datering: 17de-18de eeuw
- afkomstig uit: onbekend
- inventarisnummer: GS-11086
Jona en de walvis
Niet alleen de oude Grieken en Romeinen maakten gemmen waarop beproevingen te vinden zijn. In de eeuwen na de val van het Romeinse rijk verschenen gemmen met Bijbelse scènes. Een regelmatig voorkomend verhaal is dat van Jona en de walvis. Op deze kleine gem (19 x 13 milimeter!) is een deel van dit Bijbelse verhaal als een stripverhaal afgebeeld. De bemanning van het schip links zette Jona overboord, waarna hij werd ingeslikt door de walvis. Rechts ligt Jona te slapen onder pompoenplanten, nadat hij door de walvis is uitgespuugd. Verschillende christelijke symbolen als een duif en anker vullen de rest van de gem.
- materiaal: carneool
- datering: 2de-7de eeuw na Chr.
- afkomstig uit: onbekend
- inventarisnummer: GS-01143
Overwinning
Nikè was een Titanendochter, maar toch vocht ze samen met de Griekse goden van Olympus tegen diezelfde Titanen. Ze was de godin van de overwinning en vaak terug te vinden op gemmen en cameeën. In de Hellenistische periode was ze op die manier een belangrijk propagandamiddel. We zien haar terug terwijl ze offert, een trofee versiert, of terwijl ze de naam van een overwinnaar in oorlog of sport op haar schild schrijft – zoals op deze ringsteen. Op die manier volgde na een beproeving roem en een bijzonder verhaal.
- materiaal: amethist
- datering: 3de-2de eeuw v.Chr.
- afkomstig uit: onbekend
- inventarisnummer: GS-00024
-
Aan een wollen draadje
Theseus en Ariadne
-
Buikpijn
Herakles' beschermende hulp
-
Kracht van de liefde
Eros in de val
-
Songfestival
Apollo en Marsyas
-
Schoonheidswedstrijd
De mooiste van drie godinnen
-
De val van Troje
Odysseus en Diomedes
-
Naar Rome
Aeneas, Anchises en Ascanius
-
Held
Moed houden
-
Jona en de walvis
Bijbels stripverhaal
-
Overwinning
Titanendochter Nikè
Alle getoonde objecten komen uit de collectie van het Rijksmuseum van Oudheden, tenzij anders aangegeven.
Bekijk nog meer web-exposities
