Een kleine tentoonstelling met bijzondere invalshoek
(uitsluitend online te zien)
door:
David Kertai, conservator collectie oude Nabije Oosten
Het koninkrijkje Musasir
Een klein koninkrijk heeft het zelden eenvoudig te midden van grote mogendheden. Urzana, koning van Musasir, kan hiervan meepraten. Zijn koninkrijk lag in de bergen van het huidige Iraaks Koerdistan. Het komt in de loop van de 8ste eeuw v.Chr. klem te zitten tussen de grote rijken van Urartu (in het oosten van het huidige Turkije) en Assyrië (in het noorden van het huidige Irak). Ondanks de onherbergzame locatie werd Musasir in 714 v.Chr. ingenomen door de troepen van de Assyrische koning Sargon II.
Een Assyrische rolzegel met struisvogels en genius
Musasir was een onafhankelijk koninkrijkje, maar ook een van de belangrijkste cultische centra voor Urartu. Desondanks liet Urzana zijn koninklijke rolzegel maken door de beste zegelsnijders uit Assyrië. Urzana koos voor een tafereel van een gevleugelde genius die met twee struisvogels strijdt. Hij liet er bovendien een inscriptie aan toevoegen. Het is mogelijk dat Urzana struisvogels had gezien in de koninklijke dierentuinen van Assyrië. Op de rolzegel symboliseren ze waarschijnlijk de chaos die buiten de ‘beschaafde’ wereld te vinden was.
De bijzondere geschiedenis van de rolzegel
De rolzegel van koning Urzana is één van de eerste objecten uit het oude Nabije Oosten die in een Europese collectie terechtkwam. De herkomst van de rolzegel is onbekend, maar hij werd al aan het einde van de achttiende eeuw gekocht door Graf von Schwachheim, de Oostenrijkse ambassadeur in Istanbul. De rolzegel kwam later in het bezit van het Koninklijk Penningkabinet in Den Haag en werd in december 2013 aan het Rijksmuseum van Oudheden overgedragen.
De bijzondere geschiedenis van een rolzegel
Tik of klik op de voorwerpen voor meer informatie.
De Assyrische strijd tegen Urartu
Vanuit de centra rondom het Vanmeer, in het oosten van het huidige Turkije, groeide Urartu in de loop van de 8ste eeuw v.Chr. uit tot een machtig koninkrijk. Het reikte tot in de buurt van de Middellandse Zee. Vanaf de regeerperiode (744-727 v.Chr.) van de Assyrische koning Tiglath-pileser III slaagde het Assyrische leger erin de legers van Urartu terug te dringen. Urartu is trouwens de naam die de Assyriërs gebruikten voor het koninkrijk. De eigen benaming was afhankelijk van de taal waarin werd geschreven: Biainili (in het Urartees) of Nairi (in het Assyrisch).
- materiaal: kalksteen
- datering: 745-727 v.Chr.
- inventarisnummer: A 1934/6.1
De Assyrische inname van Musasir
De wanden van Assyrische paleizen waren versierd met stenen reliëfs. De inname van Musasir in 714 v.Chr. was afgebeeld in het paleis van koning Sargon II. In het midden zien we de roemrijke tempel van de god Haldi, geflankeerd door andere gebouwen. Rechtsboven maken de inwoners van Musasir gebaren van onderdanigheid, terwijl Assyrische soldaten op het dak van de tempel lopen. Linksboven zijn de Assyriërs alvast begonnen de buit te inventariseren.
- tekening: E. Botta (1849) Monument de Ninive: pl. 141
- datering reliëf: 714-705 v.Chr.
- afbeelding: © The New York Public Library Digital Collections 1849 – 1850
De inscriptie
De toevoeging van een persoonlijke inscriptie was zeldzaam op Assyrische rolzegels. De inscriptie is in het Assyrisch geschreven, gebruikmakend van het spijkerschrift:
Zegel van Urzana,
koning van Musasir,
de stad van de raaf
van welke, zoals een slang
in vijandige bergen,
de mond open is.
Deze nogal cryptische tekst bevat waarschijnlijk een woordspeling en een etymologische verklaring van de naam Musasir: open mond [uitgang = musu] van een slang [= seru]. Musasir lag daadwerkelijk in onherbergzame bergen.
- datering: 730-715 v.Chr.
- inventarisnummer: GS-30148
Struisvogels
Naast leeuwen, olifanten en nijlpaarden, waren struisvogels inheems in het huidige Irak en Syrië. Ze stierven uit in de eerste helft van de vorige eeuw. Assyrische koningen vertelden trots hoe ze op struisvogels jaagden en de dieren verzamelden voor hun dierentuinen. Struisvogeleieren waren geliefde, maar zeldzame objecten die door koningen verzameld werden.
- materiaal: chalcedoon
- datering: 730-715 v.Chr.
- inventarisnummer: GS-30148
De Assyrische angst voor leegte
Assyrische rolzegels vulden alle ruimte op met symbolen, zoals de hemellichamen maan, Venus en het Zevengesternte (de Plejaden). Deze symbolen plaatsten zowel de strijd tegen de afgebeelde chaos als de eigenaar van de rolzegel onder de bescherming van de goden die met deze symbolen verbonden waren. In dit geval waren dat de maangod Sin, de met Venus verbonden Ishtar en de Sebettu (het Assyrische woord voor zeven). Vanwege het gebrek aan symbolen doet Urzana’s zegel Babylonisch aan, maar dit kenmerk zegt weinig: Babylonië (het koninkrijk ten zuiden van Assyrië) was in deze periode meestal onderdeel van het Assyrische rijk, dus het is moeilijk te zeggen waar het rolzegel werd gemaakt. Op dit rolzegel schiet een centaur een pijl af richting een gevleugelde stier die een struisvogel aanvalt.
- materiaal: chalcedoon
- datering: 1000-800 v.Chr.
- inventarisnummer: A 1932/7.149
De rolzegel als amulet
Rolzegels vormden niet alleen een middel om je mee te identificeren, maar dienden vaak ook als amulet en statussymbool. De eenregelige losstaande zin in de vierde regel geeft aan dat deze rolzegel is gemaakt van de lamassu-steen. Dit is een aanduiding voor het roze chalcedoon waarvan de rolzegel vervaardigt is. Daarom wordt het in Assyrische teksten ook wel vergeleken met de kleur van een granaatappel. Een lamassu is echter ook de benaming voor een genius en geeft aan dat de steen beschermende krachten werd toebedeeld.
- materiaal: chalcedoon
- datering: 730-715 v.Chr.
- inventarisnummer: GS-30148
Samen tegen gevaar
Dit kleine Assyrische amulet toont de beschermende kracht van stenen. Het kleinood heeft zeven gaatjes aan de onderkant. Oorspronkelijk kwamen daar touwtjes uit, waaraan waarschijnlijk beschermende stenen hingen. Het amulet toont twee figuren, Lulal en Ugallu, die samen het kwaad aanvallen. Lulal is een kleine godheid. Ugallu is een monster met een menselijk lichaam, maar met de poten van een roofvogel, het hoofd van een leeuw en de oren van een ezel. In de 7de eeuw v.Chr. werd dit paar gezien als een goed team om kwaad af te weren.
- materiaal: steen
- datering: 7de eeuw v.Chr.
- inventarisnummer: A 1932/7.131
Een gevleugelde genius
Assyrië kende vele beschermende wezens. Sommige hadden een goddelijke status, zoals deze genius die ooit het Assyrische paleis van Ashurnasirpal II in Kalhu (het huidige Nimrud in Irak) beschermde. De goddelijke status is te zien aan de stierhoorns die hij op zijn hoofd draagt. Waarom dit het symbool was van een goddelijke status is onduidelijk, maar de traditie was al meer dan 1500 jaar oud toen dit reliëf gemaakt werd. Voor de capaciteiten van geniën lijkt het echter weinig uit te hebben gemaakt of ze goddelijk waren.
- materiaal: kalksteen
- datering: 884-859 v.Chr.
- inventarisnummer: A 1932/7.177
De genius van Urzana
De genius op Urzana’s rolzegel lijkt geen stierhoorns te hebben en is dus geen god. Waarschijnlijk behoort hij tot de groep die apkallu werd genoemd. Zij boden bescherming door middel van de wijsheid die ze hadden verkregen vanwege hun ouderdom. De apkallu leefden namelijk al voor de zondvloed. Vechten met struisvogels getuigt echter niet per se van wijsheid. Het weerspiegelt waarschijnlijk de strijd tegen de chaos die leefde buiten de ‘beschaafde’ wereld van Assyrië.
- materiaal: chalcedoon
- datering: 730-715 v.Chr.
- inventarisnummer: GS-30148
De visgenius
Naast de mens-apkallu bestonden er ook de vogel-apkallu, met het hoofd van een roofvogel, en de vis-apkallu: een vis waar een mensenlichaam uitgegroeid was. De vis-apkallu houdt vaak een emmer vast. Hierin zat beschermend water uit de onderaardse zee. Door dit water te sprenkelen op voorbijgangers kon kwaad worden afgeweerd. Op dit Assyrische rolzegel zien we ook de zonnegod Shamash in zijn gevleugelde zonneschijf.
- materiaal: chalcedoon
- datering: 850-700 v.Chr.
- inventarisnummer: GS-30129
Een oud duplicaat
Zonder het te weten blijkt het Rijksmuseum van Oudheden al vanaf zijn begindagen een zwavelafgietsel van Urzana’s rolzegel in bezit te hebben, lang voordat de daadwerkelijke rolzegel in 2013 aan het museum werd overgedragen. Dit afgietsel werd in juli 1835 gekocht van het British Museum door Caspar Reuvens, oprichter en eerste directeur van het museum. Na diens dood is het afgietsel door zijn opvolger Conrad Leemans in september 1835 overgenomen in de collectie. Het stond tot nu toe bekend als een rolzegel uit de Perzische tijd met onbekende herkomst. Het zwavelafgietsels is te zien in de vaste tentoonstelling over het oude Nabije Oosten.
- materiaal: zwavel
- inventarisnummer: P 114
-
De Assyrische strijd tegen Urartu
Reliëf van Tiglath-pileser III
-
De Assyrische inname van Musasir
Tekening van reliëf
-
De inscriptie
Moderne afdruk van de rolzegel
-
Struisvogels
Rolzegel van Urzana
-
De Assyrische angst voor leegte
Rolzegel en een moderne afdruk
-
De rolzegel als amulet
Rolzegel van Urzana
-
Samen tegen gevaar
Amulet
-
Een gevleugelde genius
Reliëf uit het paleis van Ashurnasirpal II
-
De genius van Urzana
rolzegel
-
De visgenius
Moderne afdruk van een rolzegel
-
Een oud duplicaat
Zwavelafgietsel van Urzana’s rolzegel
Alle getoonde objecten komen uit de collectie van het Rijksmuseum van Oudheden, tenzij anders aangegeven.
Bekijk nog meer web-exposities
