Een kleine tentoonstelling met bijzondere invalshoek
(uitsluitend online te zien)
door:
Annemarieke Willemsen, conservator collectie Nederland middeleeuwen
Eén op de drie was kind
Speelgoed is van alle tijden. Kinderen waren immers overal en moesten nu eenmaal bezig en blij worden gehouden, totdat ze oud genoeg waren voor een rol in de maatschappij. In de oudheid en middeleeuwen was in alle samenlevingen één op de drie mensen onder de twaalf jaar. Kinderen waren een herkenbare leeftijdsgroep met eigen behoeftes en wensen, waarop door volwassenen is ingespeeld.
Vijfduizend jaar speelgoed
Kinderen kunnen met van alles spelen, maar duidelijk als speelgoed bedoelde voorwerpen zijn er al vijfduizend jaar. Het gaat om duizenden teruggevonden poppen, dieren op wielen, bootjes, rammelaars, wapens, enzovoort. Ze zijn van aardewerk, hout, been, textiel of metaal en vaak beweegbaar gemaakt. Dat ze als speelgoed zijn gebruikt, blijkt uit slijtage en uit teksten en afbeeldingen.
Kijkje in het kinderleven
Speelgoed was steeds een kinderversie van de ‘grote wereld’ en ging met de mode mee. Het werd op feesten aan kinderen cadeau gedaan, door hen geofferd aan het einde van de kindertijd en door ouders meegegeven in het graf van ‘te vroeg gestorvenen’. Het Rijksmuseum van Oudheden heeft in zijn collectie opgegraven speelgoed van Egyptenaren, Grieken, Romeinen en middeleeuwers, van vierduizend tot vierhonderd jaar oud. Het geeft een verrassend kijkje in het dagelijks leven van kinderen in het verleden.
Vierduizend jaar speelgoed uit de collectie
Tik of klik op de voorwerpen voor meer informatie.
Beweegbare dieren
Uit het oude Egypte is veel beweegbaar speelgoed bewaard gebleven. Het is zo’n vierduizend jaar oud en vaak in kindergraven gevonden. Deze twee dieren kun je naar elkaar toe bewegen, zodat het bovenste beest in de slang hapt. Het zijn waarschijnlijk een cobra en een Egyptische mangoest, een soort rat die slangen en hun eieren eet. De mangoest is immuun voor slangengif. Het bewegen van dit speelgoed zou symbolisch kunnen zijn voor het afweren van het kwaad.
- muis op slang
- datering: 2040 – 1783 v.Chr.
- afkomstig uit: Egypte
- inventarisnummer: AH 175
Griekse pop
Poppen maken van terracotta was in het oude Griekenland een gespecialiseerd vak voor koroplathoi. De poppen hebben los aangezette armen en/of benen. Vooral de gezichten waren beschilderd, wat aangeeft dat de poppen aangekleed waren. Sommige zijn zittend, zoals deze, en daar hoorde vaak een stoel bij. Griekse gedichten vertellen dat poppen meisjesspeelgoed waren en dat ze werden geofferd bij het bereiken van de volwassenheid.
- Griekse pop
- datering: 325 – 290 v.Chr.
- afkomstig uit: Samos, Griekenland
- inventarisnummer: I 1906/5.2
Haan op wielen
Deze haan van terracotta heeft aparte wielen om een houten as, zodat hij kan rollen. Aan de voorkant van het lijf zit een gaatje waar een touwtje doorheen zat. Daaraan kon je het speeltje voorttrekken. De haan is gemaakt in een mal en was ooit bont beschilderd. Dieren op wielen komen voor vanaf het derde millennium v.Chr. tot nu toe. Het gaat meestal om paarden, maar ook leeuwen en vogels. Deze hanen zijn alleen bekend uit Efeze in Turkije.
- Haan op wielen
- datering: 300 – 200 v.Chr.
- afkomstig uit: Efeze, Turkije
- inventarisnummer: I 2008/9.11
Romeinse rammelaar
Dit is een bolvormige rammelaar, met een handvat in de vorm van een dierenkop en een platte staart. Rammelaars horen bij het alleroudste speelgoed dat we kennen en komen al meer dan vijfduizend jaar voor. Ze zijn altijd speciaal voor baby’s: ze komen enkel uit de graven van heel jonge kinderen en in de kunst komen ze alleen voor bij kinderen in een wieg. Het geluid hield de zuigeling stil en men geloofde dat het boze geesten wegjoeg.
- Romeinse rammelaar
- datering: 70 – 270 na Chr.
- afkomstig uit: Nijmegen
- inventarisnummer: e 1950/3.1
Houten zwaard
Speelgoedzwaarden zijn er vermoedelijk al net zo lang als er grote zwaarden zijn. Dit houten zwaardje van 28 centimeter lang is gevonden in het dorp bij het Romeinse legerkamp van Valkenburg (Zuid-Holland). De punt is afgebroken. Met dit zwaardje is waarschijnlijk gevochten door een kind van een van de soldaten in het Romeinse leger, die een echt zwaard had. Veel speelgoed is op deze manier een kleine variant van voorwerpen uit de leefwereld.
- Houten zwaard
- datering: 40 – 250 na Chr.
- afkomstig uit: Valkenburg (Zuid-Holland)
- inventarisnummer: h 1991/9.2338
Walnoot
Walnoten zijn de knikkers van de oudheid. In Romeinse tijd waren ze het speelgoed bij uitstek en wordt ‘met noten spelen’ zelfs gebruikt als omschrijving van de kindertijd. Er werden allerlei werpspelletjes mee gedaan, waarbij de vakken waarop je moest mikken meestal gewoon in het zand waren gekrast. Omdat echte walnoten maar een deel van het jaar beschikbaar waren, werden ze in groten getale nagemaakt in terracotta.
- Walnoot van terracotta
- datering: 50 – 200 na Chr.
- afkomstig uit: Vechten (Utrecht)
- inventarisnummer: VF 126
Romeinse pop
Poppen uit de oudheid hebben het uiterlijk van een volwassen vrouw. Meisjes die met deze poppen speelden, deden niet alsof ze een baby hadden, maar alsof ze volwassen waren. De poppen uit de Romeinse tijd hebben borsten, heupen en beweegbare armen en benen. Er hoorden ook kleertjes en sieraden bij: het zijn Romeinse barbies. Dit lijfje van zo’n pop met losse ledematen komt uit Voorburg en is de noordelijkste teruggevonden Romeinse pop.
- Romeinse pop
- datering: 150 – 175 na Chr.
- afkomstig uit: Voorburg (Zuid-Holland)
- inventarisnummer: h 1929/3.24
Bootje
Dit bootje is 16,5 centimeter lang en heeft een gaatje in de voorkant, waaraan het voortgetrokken kan worden, net als de haan op wielen. In dit geval kun je het dan over het water trekken. Het is niet helemaal zeker of deze boot van aardewerk goed blijft drijven. Maar dat je ermee kon varen, is wel de meest logische verklaring voor het gaatje. Bovendien kennen we uit de vroege middeleeuwen meer speelgoedboten, ook van hout.
- Bootje
- datering: 500 – 600 na Chr.
- afkomstig uit: Drenthe
- inventarisnummer: AM 31
Bikkels
Bikkels zijn de hielbotjes van een schaap of geit. Ze hebben van nature vier verschillende kanten waarop ze kunnen vallen. Daarom zijn ze geschikt voor behendigheidsspelletjes en om te gokken. Van afbeeldingen weten we dat bikkelen meestal door meisjes werd gedaan en dat ze vier bikkels samen met een balletje gebruikten. Het bikkelspel is bekend uit veel culturen en wordt nog altijd gedaan. De bijbehorende regels en liedjes verschillen per streek.
- Bikkels
- datering: 750 – 900 na Chr.
- afkomstig uit: Friesland
- inventarisnummer: a 1931/2.69
Middeleeuwse rammelaar
Deze rammelaar is vijfhonderd jaar geleden kapot gevallen, waarschijnlijk uit een kinderhandje. De bol is deels aan de steel gevormd en afgemaakt nadat er steentjes in waren gedaan. Vanaf de dertiende eeuw worden dit soort rammelaars op grote schaal gemaakt in bijvoorbeeld Limburg en Vlaanderen, van waaruit ze samen met serviesgoed naar heel Europa zijn geëxporteerd. Rammelaars behoren tot het eerste massaal geproduceerde speelgoed.
- Middeleeuwse rammelaar
- datering: 1200 – 1300.
- afkomstig uit: onbekend
- inventarisnummer: h 1939/12.2
Tinnen ruiter
Deze kleine ridder is gemaakt van een legering van tin en lood. Die werd in de late middeleeuwen veel gebruikt voor miniatuurtjes: mensen, dieren en gebruiksvoorwerpen van enkele centimeters groot. Die werden gebruikt om taferelen mee na te spelen, zoals riddertoernooien, maar ook als poppenkeuken. De miniaturen volgen nauwkeurig de mode en dit soort ruiters kan aan de uitrusting en bewapening worden gedateerd.
- Tinnen ruiter
- datering: 1400 – 1500
- afkomstig uit: Wijk bij Duurstede
- inventarisnummer: WD 815.5.139
Vogelfluitje
Fluiten van aardewerk waren in de late middeleeuwen algemeen. De meeste hebben de vorm van een vogel, zoals dit exemplaar van witte pijpaarde. Het is hol en heeft een pijpje dat als fluitje dient. In de bovenkant zitten twee gaten, waardoor het fluitje half met water kan worden gevuld. Als je er dan op blaast, klinkt het verrassend echt als vogelzang. Deze ‘waterfluiten’ werden gebruikt om vogels na te doen en ook om ze te lokken en te vangen.
- Vogelfluitje
- datering: ca. 1600
- afkomstig uit: Woubrugge (Zuid-Holland)
- inventarisnummer: h 1912/4.1
-
Beweegbare dieren
Muis op slang
-
Griekse pop
Meisjesspeelgoed om aan te kleden
-
Haan op wielen
Voorttrekken aan een touwtje
-
Romeinse rammelaar
Het alleroudste speelgoed
-
Houten zwaard
Kleine variant op de echte wereld
-
Walnoot
De knikkers van de oudheid
-
Romeinse pop
Om volwassen mee te doen
-
Bootje
Varen op het water
-
Bikkels
Voor behendigheidsspelletjes of gokken
-
Middeleeuwse rammelaar
Massaal geproduceerd speelgoed
-
Tinnen ruiter
Miniatuurtje voor een riddertoernooi
-
Vogelfluitje
Om te vullen met water
Alle getoonde objecten komen uit de collectie van het Rijksmuseum van Oudheden, tenzij anders aangegeven.
Bekijk nog meer web-exposities
