Een kleine tentoonstelling met bijzondere invalshoek
(uitsluitend online te zien)
door:
Luc Amkreutz, conservator collectie Nederland prehistorie
Achtergelaten in het moeras
Het is misschien wel de belangrijkste vondst uit de Nederlandse bronstijd (2000-800 v.Chr.) en zonder twijfel een Europees archeologisch topstuk: het zwaard van Ommerschans. Dit indrukwekkend grote, ruim drieduizend jaar oude zwaard werd samen met een aantal voorwerpen van brons en steen in 1896 ontdekt ten zuiden van de Ommerschans, een zeventiende-eeuws verdedigingswerk in Overijssel. Het zwaard is opvallend groot en versierd met strakke lijnen. Ook de andere vondsten zijn opmerkelijk: een scheermes, bronzen naalden, beitels en slijpsteentjes van vuursteen. Een bijzondere groep objecten die meer dan drieduizend jaar geleden werd achtergelaten in het moeras.
Een select gezelschap
Het zwaard van Ommerschans maakt deel uit van een groep van zes zeldzame ‘reuzenzwaarden’, van het type dat archeologen Plougrescant-Ommerschans noemen. Ze komen uit Frankrijk, Engeland en Nederland. Het zijn opvallende, uitzonderlijk grote zwaarden. Ze hebben een breed gevest zonder greep, zijn ongeslepen en hebben een fors gewicht. De zwaarden hebben op geen enkele wijze als wapen gefunctioneerd. Hun identieke voorkomen doet vermoeden dat ze alle zes op dezelfde plek zijn gemaakt. Technisch en esthetisch zijn het uitzonderlijke topstukken, bedoeld om te imponeren. De krachtige, zorgvuldige lijnversiering is nauwkeurig bedacht en uitgevoerd: hun abstractie en schoonheid is zelfs nu nog overtuigend.
Magie uit de bronstijd
Tik of klik op de voorwerpen voor meer informatie.
Een bewogen geschiedenis
Een krantenbericht in de Zwolsche en Overijsselsche Courant uit mei 1896 bericht van de vondst van een bronzen zwaard nabij de Ommerschans in Overijssel. De vinder was Geert Remmelts. Bij het snijden van brem voor heidebezems stuitte hij op het zwaard en de overige vondsten. Ze zouden zijn gelegen op een stellage van berkenstammetjes. De vondst werd in bezit genomen door de Duitse landeigenaar, die op zijn beurt de stukken in beheer gaf aan zijn boswachter. Deze nagelde alle vondsten op een houten plank, net als de jachttrofeeën in zijn huis. Dat zouden we nu niet meer doen, maar daardoor is het geheel van alle vondsten wel grotendeels compleet gebleven.
Afbeelding: het zwaard en de andere vondsten, gemonteerd op de plank van de boswachter
'Een stuk van buitengewoon belang'
De stukken werden in 1927 bij de boswachter ‘herontdekt’ toen Jan Hendrik Holwerda, directeur van het Rijksmuseum van Oudheden, er in de buurt op onderzoek was. Hij schreef direct een notitie waarin hij sprak van “een stuk van buitengewoon belang”. Hij vroeg de eigenaars of het mogelijk was de vondsten voor het museum te verwerven, maar hij mocht ze enkel bestuderen. In de zomer van 1927 liet hij in het museum foto’s maken van alle voorwerpen. Ook maakte hij een gipsafgietsel van het zwaard. In de jaren dertig verhuisden de eigenaren naar Duitsland en namen de voorwerpen mee, ondanks verwoede pogingen van Holwerda om ze voor Nederland te behouden.
De foto’s van het zwaard en de overige objecten uit 1927
Het zwaard van Ommerschans
Het zwaard van Ommerschans is 68,3 centimeter lang en weegt bijna drie kilo. Het is gemaakt in de periode tussen 1500 en 1350 v.Chr. Net als de andere zwaarden heeft het een trapeziumvormig gevest met een afgeronde onderkant. Omdat dit stuk goed zo goed bewaard is, kan het nauwkeurig omschreven worden. De spits-ovale kling is naar de punt toe verstevigd met een dikkere, licht afgeronde middenrib. Aan weerszijden daarvan loopt een afgeplatte, hoekige tweede rib, vergezeld van een gegraveerde lijn die naar de punt loopt. Dit is het enige van de zes Plougrescant-Ommerschans -zwaarden dat samen met andere objecten is aangetroffen.
Afbeelding: het zwaard van Ommerschans (collectie: Rijksmuseum van Oudheden)
Het zwaard van Jutphaas
In 1946 (of 1947, het precieze jaar is niet zeker) viel een bronzen voorwerp op de bodem van een baggerschuit. Daarmee was men aan het werk in een oude vertakking van de Rijn, nabij Jutphaas (provincie Utrecht). Dit ‘zwaard van Jutphaas’ sierde een tijd lang de muur van een jongenskamer, totdat het als prehistorisch voorwerp werd herkend. Opmerkelijk is dat het een stuk korter is (42 centimeter) dan de andere vijf, maar net zo onbruikbaar als wapen. Het zwaard van Jutphaas is in uitvoering en afwerking op alle fronten een verkleinde kopie van de exemplaren uit Ommerschans en Plougrescant (Frankrijk). De verantwoordelijke smid wist dus van deze zwaarden en probeerde precies aan de vorm en verhouding te voldoen.
Afbeelding: het zwaard van Jutphaas (collectie: Rijksmuseum van Oudheden)
Het zwaard van Beaune
Dit zwaard werd gevonden in Bourgondië (Frankrijk). De Engelse archeoloog en dominee William Greenwell (1820-1914) kocht voor zijn privécollectie, die later weer werd gekocht door John Pierpont Morgan. Hij schonk de verzameling met het zwaard in 1908 aan het British Museum. Er loopt een donkere band over het wapen. Metallurgisch onderzoek wijst uit dat het onderste deel in de laatste twee eeuwen is toegevoegd en zorgvuldig is gepatineerd. Het uitspringende ricasso (het verdikte deel) is dus een recente toevoeging en waarschijnlijk gebaseerd op de ricasso’s van de zogeheten Kimberley-dolk uit dezelfde collectie. Het Kimberley-dolktype is verwant is aan deze groep zwaarden.
Afbeelding: het zwaard van Beaune (collectie: British Museum)
Het zwaard van Plougrescant
Het andere Franse zwaard is samen met dat van Ommerschans naamgevend voor het type Plougrescant-Ommerschans. Het werd gevonden in Bretagne, bij het plaatsje Plougrescant. In 1881 beschreef de Franse archeoloog Gabriel de Mortillet het zwaard. Hij was toen al van mening met een ritueel voorwerp te maken te hebben: “évidemment ce n’est pas une arme usualle, c’est un simulacre, un objet rituel”. Helaas is van de omstandigheden waaronder het zwaard is gevonden, net als bij Beaune, weinig bekend.
Afbeelding: het zwaard van Plougrescant (collectie: Musée d’Archéologie Nationale)
Het zwaard van Oxborough
Het grootste van de zes zwaarden komt uit Norfolk in Engeland, in dit geval uit de buurt van Oxborough. In 1988 struikelde daar een wandelaar in een bos over een gevest dat boven de grond uit stak. Uit onderzoek bleek dat het zwaard in de bronstijd in een veenachtig gebied met de punt naar beneden in de zachte bodem was geduwd. Het was dus ritueel geofferd op een natte plek, net als de overige zwaarden. ‘Oxborough’ is twee centimeter groter dan de zwaarden van Ommerschans en Plougrescant. Ze komen dus niet uit dezelfde mal, maar zijn wel zeer nauw verwant.
Afbeelding: het zwaard van Oxborough (collectie: British Museum)
Het zwaard van Rudham
De nieuwste vondst uit de reuzenzwaardenfamilie komt eveneens uit Norfolk. Daar ploegde een boer een stuk gebogen brons op. Jarenlang gebruikte hij als handige deurstopper voor zijn schuur. In 2014 werd het als een zwaard herkend en uiteindelijk verworven door het Norwich Castle Museum and Art Gallery. Bijzonder aan de Rudham dirk is dat deze is dubbelgevouwen. Dat gebeurde al in de bronstijd. Het is een bewuste rituele handeling om het stuk onbruikbaar te maken en het vereist voorbereiding, expertise en kracht om dit te doen.
Afbeelding: het zwaard van Rudham (collectie: Norfolk Castle Museum and Art Gallery)
Beitels, naalden en een scheermes
Bijzonder aan het zwaard van Ommerschans is dat het (bewezen) samen is ontdekt met andere voorwerpen. Die bestaan uit een aantal bronzen en stenen objecten. De bronzen voorwerpen bestaan uit een set beiteltjes, kleine priempjes en een naald met een oog, een bronzen spiraal (die inmiddels is verdwenen), een afgeplat stukje en twee fragmenten die mogelijk een vijl vormen. Het lijken kleine gebruiksvoorwerpen: een gereedschapssetje dat misschien was bedoeld om een mal mee te maken. Dat geldt ook voor het grote scheermes dat misschien ook werd hergebruikt als een werktuig – al vormen scheermessen ook onderdeel van de krijgersuitrusting in de bronstijd.
Afbeelding: de groep van metalen objecten in het depot van Ommerschans
Slijpen en polijsten
De groep kleine steentjes bestaat uit een tweetal wat grovere slijpstenen, een dissel-achtig bijltje met sterke glans, en twee vuursteentjes met eveneens sterke glans. Het lijkt wel of we hier met een soort grof-naar-fijn onderhoudssetje van het zwaard te maken hebben. Het doet ongewild denken aan de setjes die ook bij het onderhoud van katana’s, de welbekende Samoeraizwaarden werden meegegeven. Het zijn juist deze bijgiften die mogelijk een tipje van de sluier kunnen oplichten over de rol van het zwaard van Ommerschans en de gemeenschap die dit soort wapens offerde.
Afbeelding: de groep stenen objecten in het depot van Ommerschans
Zwaard onder de hamer
Het zwaard van Ommerschans en de andere objecten bleven meer dan honderdtwintig jaar in privébezit. Na Jan Hendrik Holwerda in 1927 zag geen enkele Nederlandse archeoloog ze meer. Zelfs de publicatie werd geschreven op basis van tekeningen. In de aanloop naar de zwaardententoonstelling Vlijmscherp Verleden (2016) hervatte het Rijksmuseum van Oudheden haar zoektocht. Een verzoek om een bruikleen liep uiteindelijk uit op een veiling bij Christie’s op 5 juli 2017. Met steun van de Vereniging Rembrandt (in het bijzonder het Eleonora Jeuken-Tesser Fonds), het Mondriaan Fonds, de VriendenLoterij en de vriendenvereniging RoMeO werd een ruim bedrag bijeengebracht en was het museum succesvol op de veiling: het zwaard van Ommerschans kon aan de collectie worden toegevoegd.
Afbeelding: de zes zwaarden waren in te zien in de tentoonstelling Vlijmscherp Verleden. Voor het eerst sinds de bronstijd waren ze weer bij elkaar. Het zwaard van Ommerschans betrof hier nog de gipsen kopie uit 1927.
Een wereld aan onderzoek
Het zwaard van Ommerschans en alle andere bijbehorende voorwerpen herbergen nog vele vragen. Op dit moment werken de museumonderzoekers met binnen- en buitenlandse collega’s en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed aan een grote overzichtspublicatie. Allerlei moderne onderzoekstechnieken, zoals XRF- en andersoortig metaalonderzoek, röntgenopnames, SEM-analyse en informatie uit de vervaardiging van replica’s worden hier gecombineerd. Het overkoepelende doel van de onderzoekers is meer te weten komen over deze bijzondere groep van grote, rituele zwaarden, bijvoorbeeld wie ze gebruikten, hoe ze reisden, en op welke manier de zwaarden uiteindelijk geofferd werden.
Afbeelding: röntgen-onderzoek aan het zwaard van Ommerschans bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed in Amsterdam
-
Een bewogen geschiedenis
De plank van de boswachter
-
'Een stuk van buitengewoon belang'
Herontdekking in 1927
-
Het zwaard van Ommerschans
68,3 centimeter lang, bijna drie kilo zwaar
-
Het zwaard van Jutphaas
Het kleinere broertje
-
Het zwaard van Beaune
Een Bourgondiër in Engeland
-
Het zwaard van Plougrescant
"Ce n’est pas une arme usualle"
-
Het zwaard van Oxborough
Ritueel struikelblok
-
Het zwaard van Rudham
Een handige deurstopper
-
Beitels, naalden en een scheermes
Metalen objecten bij het zwaard
-
Slijpen en polijsten
Stenen objecten bij het zwaard
-
Zwaard onder de hamer
Unieke aankoop in 2017
-
Een wereld aan onderzoek
Moderne onderzoekstechnieken voor eeuwenoude zwaarden
Alle getoonde objecten komen uit de collectie van het Rijksmuseum van Oudheden, tenzij anders aangegeven.
Bekijk nog meer web-exposities
