Een kleine tentoonstelling met bijzondere invalshoek
(uitsluitend online te zien)
door:
Sasja van der Vaart-Verschoof, assistent-conservator collectie Nederland prehistorie
Bronzen grafurn met luxe voorwerpen
Een kleine drieduizend jaar geleden werd in een gebied dat nu ten zuiden van Oss ligt een man begraven. Hij was zo’n dertig tot veertig jaar oud, en moet bij leven een indrukwekkende verschijning zijn geweest. Zoals gebruikelijk in de Vroege IJzertijd werd hij gecremeerd en bijgezet in een urn. Bijzonder is dat de urn van brons was en dat er prachtige objecten werden meegegeven in het graf: paardentuig, jukversieringen, textiel, slachtgerei, scheermessen, een houten kom en een indrukwekkend lang zwaard met rijke versiering. Deze grafgiften zijn veelal importen uit de Centraal Europese Hallstattcultuur. De overledene onderhield dus een indrukwekkend contactnetwerk. Samen met de crematieresten waren de grafgiften zorgvuldig in de bronzen grafurn geplaatst.
Nieuw onderzoek, nieuwe inzichten
De grafurn werd bijgezet in een voorouderlijke grafheuvel uit de Bronstijd. Deze heuvel werd overdekt met een nieuw en imposant grafmonument dat zijn gelijke in de verre omgeving niet kende. Het is het Vorstengraf van Oss, een icoon van de Nederlandse prehistorie. Het graf werd in 1933 herontdekt. Het werd sindsdien bestudeerd en behandeld door ruim twintig materiaalspecialisten, drie generaties restauratoren en vier generaties archeologen. Onze assistent-conservator Sasja van der Vaart-Verschoof vormt daarin de meest recente schakel. Ze stelde vast dat het zelfs tachtig jaar na de opgraving nog mogelijk was nieuwe inzichten te verwerven over deze kloeke krijger en de set grafgoederen waar hij mee begraven was. Hieronder leest u wat wetenschappers momenteel weten over dit iconische complex.
Onderzoek van een prehistorisch icoon
Tik of klik op de voorwerpen voor meer informatie.
De ontdekking
Het is steenkoud als begin februari 1933 Frans Bursch van het Rijksmuseum van Oudheden een opgraving verricht op de heide bij Oss. De dag daarvoor was er tijdens werkzaamheden op de hei een graf aangetroffen op de plek waar eerst een grote grafheuvel had gelegen. In de kuil bleek een bronzen emmer te liggen. De vondst was zo fragiel dat Bursch deze in gips goot en naar Leiden liet vervoeren om verder uit te prepareren. Hier ziet u de bronzen emmer onder in de gegraven kuil liggen. Ook de klompen van enkele arbeiders zijn te zien.
Drie restauraties
Na bijna drieduizend jaar in de grond was alles zo fragiel dat het zonder gipsen ondersteuning uit elkaar was gevallen. Pas in het museum heeft de restaurator alle objecten en botresten voorzichtig uit de emmer gehaald. Restauratie als specialisme stond destijds in de kinderschoenen, dus aanvankelijk konden maar enkele objecten herkenbaar gemaakt worden. De rest was aan elkaar gecorrodeerd. Het werd opgeslagen in een depotlade en geregistreerd als ‘een klomp roest’. En gelukkig maar, want in de jaren ’60 en ’90 van de vorige eeuw kwamen bij een tweede en derde restauratie dankzij nieuwe technieken vele ‘nieuwe’ objecten aan het licht!
De Vorst van Oss
De crematieresten zijn inmiddels door drie generaties fysisch-antropologen onderzocht. Bij elk onderzoek leidden vernieuwde technieken tot nieuwe inzichten. Ooit werd gedacht dat de Vorst een gezette, oudere man was, die moeilijk kon bewegen vanwege zijn vergroeide ruggenwervels. Nu weten onderzoekers dat hij zo’n dertig tot veertig jaar oud was, geen last had van de botvergroeiingen, lang was en sterk gespierd. Dat laatste zou het resultaat kunnen zijn van een leven als krijger, of van de kracht die vereist was om de grote paarden die zijn wagen trokken onder controle te houden.
Gouden zwaard
Dit zwaard is een icoon binnen een iconisch graf. Het is gemaakt door een zeer ervaren en kundige smid. Met een lengte van 116 centimeter is het indrukwekkend lang en de greep is ingelegd met gouden siervormen. Bronzen klinknagels zijn gebruikt om de houten greep aan het ijzeren blad vast te maken. Dankzij recent onderzoek weten we dat er bovendien bewerkt been en een loden ring in de greep zijn verwerkt. Tijdens het grafritueel is het zwaard rond gebogen en in wollen textiel gewikkeld. Mogelijk werd dit gedaan uit religieuze of culturele overwegingen, maar het kan ook een hele praktische keus zijn geweest, opdat het zwaard in de gafurn zou passen.
Geïmporteerde ijzertijdwagen
Een vierwielige wagen is een typische vondst voor rijke graven uit de Vroege IJzertijd. Ook de Vorst van Oss bezat een prachtig voertuig, dat in zijn geheel was geïmporteerd uit het gebied van de Centraal-Europese Hallstattcultuur. De wagen werd getrokken door twee grote paarden, die middels een juk de wagen in beweging zetten. De leren hoofdstellen – compleet met gesleten ijzeren bitten en bronzen versieringen – zijn in hun geheel in de bronzen urn geplaatst. Versieringen en bevestigingselementen zijn van het houten juk verwijderd en werden ook in de urn gestopt. Via deze pars pro toto depositie, waarbij een deel van de vondsten symbool stond voor een groter geheel, werd ook de wagen van de Vorst vertegenwoordigd in het graf.
Bronzen wijnemmer
Deze situla werd bij leven gebruikt om alcoholische dranken in te mengen. Vervolgens werd een kleine kom gebruikt om de drank te serveren. Waarschijnlijk was onze situla dus regelmatig het middelpunt van drinkgelagen, vol met mede of wijn. Ook de bijbehorende kleine houten drinkkom zijn onderzoekers recentelijk op het spoor gekomen. Waar dergelijke kommen in andere graven van metaal of aardewerk zijn, lijkt de Vorst er een van eikenhout te hebben gehad. Maar het houten exemplaar bezat wel precies dezelfde geribde versiering als die van de metalen drinkkommen die elders gevonden zijn.
Slachtmes
Bij een drankje hoort natuurlijk ook een hapje, dus de vorst heeft voedseloffers meegekregen in het graf, bedoeld voor in het hiernamaals. Waarschijnlijk was het het vlees of de bouten van een varken en van een hert. Zouden deze dieren geslacht zijn met het ijzeren slachtmes waar de Vorst mee begraven is? Het mes werd in ieder geval samen met een bijzondere, ijzeren kokerbijl in een stuk wollen textiel gewikkeld en in de emmer geplaatst. Je kunt zelfs nu nog wat resten textiel op het blad van het mes zien zitten.
Kokerbijl
De bijl is ook bijzonder, zowel vanwege het object zelf als door het feit dat het in een graf is meegegeven. Het is een zeer zeldzame, ijzeren kokerbijl. Daar zijn er maar een paar van bekend. Ook is het een aparte keuze om een bijl mee te geven in een graf. Er zijn maar twee andere graven in heel Nederland uit de Vroege IJzertijd (beide elitegraven) waarin een bijl is gevonden. Archeologen denken dat hier de invloed is te zien van de contacten met de Hallstattcultuur in Centraal-Europa. Daar werden bijlen en slachtmessen meegegeven in elitegraven, bij wijze van ritueel slachtgerei.
Acht soorten weefsels
Textiel blijft in de bodem vrijwel nooit bewaard, maar in het Vorstengraf van Oss zijn wel acht verschillende soorten weefsels geïdentificeerd. De meeste zijn gebruikt om objecten in te pakken voordat deze in de bronzen grafurn werden geplaatst. Vermoedelijk hoorden bepaalde objecten bij elkaar of moesten ze speciaal behandeld worden. Ook zijn er resten gevonden van een heel bijzonder en extreem fijngeweven stuk wol met een bijzonder diamant-patroon. Er zijn slechts kleine stukjes van bewaard gebleven, maar onderzoekers hebben kunnen vaststellen dat het voorzichtig is opgevouwen voordat het werd meegegeven als grafgift. Zouden we hier resten van vorstelijke kleding hebben gevonden?
Een emmer vol?
Toen in 1933 alle objecten uit de emmer werden gehaald, heeft de restaurator helaas niet gedocumenteerd hoe de voorwerpen in de emmer lagen of aan elkaar vastzaten. Destijds werd nog niet herkend dat dit betekenisvol kon zijn. Gelukkig zaten in de jaren ’90 veel objecten nog aan elkaar vast. De restauratoren van toen hebben alles in detail vastgelegd. Door gebruik te maken van hun röntgenfoto’s en aantekeningen hebben we nu kunnen reconstrueren hoe alles ooit in de emmer zat. Ook nu zijn nog kleine aanwijzingen op de objecten zelf te zien. Op deze detailfoto bijvoorbeeld, kun je kleine stukjes goud van de zwaardgreep op een ijzeren ring zien zitten.
Een stapel voorwerpen
Het plaatsen van de gecremeerde dode en zijn grafgiften in de bronzen emmer vond plaats op een zeer gestructureerde, en waarschijnlijk betekenisvolle wijze. Sommige objecten werden ontmanteld en alleen een paar kleine onderdelen werden in de emmer gedeponeerd. Voorwerpen die bij elkaar hoorden werden samen in waardevol textiel gewikkeld. Complete hoofdstellen van paarden kwamen intact in de emmer terecht. Tenslotte werd het waardevolle zwaard rond gebogen, in stof gewikkeld, en in de emmer geplaatst. Op deze reconstructietekening wordt het nieuwe onderzoek verbeeld door Raf Timmermans. Zo heeft de grafurn-met-inhoud er mogelijk uitgezien.
De grafheuvel
De bronzen grafurn met inhoud is op een bijzondere manier begraven. Men heeft een diep gat dwars door een toen al duizend jaar oude grafheuvel uit de bronstijd gegraven. Archeologen denken dat mensen hiermee bewust een band probeerden te creëren met de voorouders. Nadat de grafurn in de kuil was geplaatst, is een enorme, nieuwe grafheuvel over de bronstijd-heuvel heen aangelegd, met een diameter van 53 meter. Deze grafheuvel bleef duizenden jaren een herkenbaar punt in het landschap en kreeg een plek in de lokale folklore. Vandaag de dag kunt u het monument nog steeds bezoeken, zeer toepasselijk gelegen aan de Zwaardweg in gemeente Oss.
-
De ontdekking
Gevonden tijdens werkzaamheden in 1933
-
Drie restauraties
Kapot en weer heel
-
De Vorst van Oss
Kloeke krijger, lang en gespierd
-
Gouden zwaard
Waardevol, kromgebogen wapen
-
Geïmporteerde ijzertijdwagen
Vorstelijk voertuig op vier wielen
-
Bronzen wijnemmer
Mengvat voor drank met een kleine drinkkom
-
Slachtmes
Ritueel slachten?
-
Kokerbijl
Zeldzame, ijzeren bijl uit het graf
-
Acht soorten weefsels
Waaronder extreem fijngeweven wol
-
Een emmer vol?
Aanwijzingen voor een puzzel
-
Een stapel voorwerpen
Reconstructietekening van de urn met inhoud
-
De grafheuvel
Archeologisch monument bij Oss
Alle getoonde objecten komen uit de collectie van het Rijksmuseum van Oudheden, tenzij anders aangegeven.
Bekijk nog meer web-exposities
