Een kleine tentoonstelling met bijzondere invalshoek
(uitsluitend online te zien)
door:
Ruurd Halbertsma, conservator collectie Klassieke wereld
Uitbreiding van de collectie
Wie als conservator in een museum werkt, heeft de mogelijkheid om de collectie uit te breiden. Dat kan op veel manieren gebeuren: objecten worden te koop aangeboden, geschonken of duiken op bij veilingen. In alle gevallen moet een conservator een scherp oog hebben en binnen een beperkte tijd veel research doen. De belangrijkste vraag is natuurlijk: is het object authentiek, en zo ja, voegt het iets toe aan de collectie of de wetenschap? In de eenentwintigste eeuw zijn daar ook vragen bijgekomen omtrent de herkomst. Musea willen zich niet inlaten met illegale handel.
Petites histoires
Wanneer je zelf verantwoordelijk bent voor een aankoop, ontstaat er een bijzondere band met een object. Die begint met een ‘klik’ en vindt zijn hoogtepunt wanneer een voorwerp op zaal geplaatst wordt en door alle bezoekers van het museum bekeken kan worden. Alle voorwerpen in deze pop-up tentoonstelling zijn op een bepaald moment op mijn weg gekomen en door het Rijksmuseum van Oudheden verworven. De persoonlijke verhalen rond de aankopen vormen de rode draad die deze objecten met elkaar verbindt.
Van ‘klik’ tot vitrine - aanwinsten voor het museum
Tik of klik op de voorwerpen voor meer informatie.
Twee Grieken in het gemeentehuis
Tot 1945 stond bij het Betuwse dorp Hemmen een landhuis dat toebehoorde aan de adellijke familie Van Lynden. In het najaar van 1988 (ik was nét conservator in het Rijksmuseum van Oudheden) kreeg ik bericht van baron van Lynden. Hij schreef dat zijn familiestichting twee antieke portretbustes wilde verkopen, die vroeger in het kasteel van Hemmen hadden gestaan. De baron ontving mij in zijn woning bij Wageningen en samen reden we naar het gemeentehuis van Valburg, waar hij burgemeester was geweest. Op de eerste verdieping hing een groot schilderij van de baron zelf, met aan weerszijden twee marmeren portretkoppen. Ik herkende de filosoof Socrates (469-399 v.Chr.) en de tragediedichter Euripides (480-406 v.Chr.), twee beroemde Atheners. De familiestichting ging akkoord met de verkoop en in januari 1989 verhuisden de wijsgeer en de dichter naar Leiden, dat sindsdien haar bijnaam ‘het Bataafs Athene’ nóg meer eer aandoet.
- marmeren portretkoppen van Socrates en Euripides
- datering: 1ste-2de eeuw na Chr.
- afkomstig uit: Italië
- inventarisnummers: K 1989/1.1-2
Een dame en haar collectie
Op een zomerdag in 1991 kreeg ik de uitnodiging om langs te komen bij mevrouw Gisela Schneider-Herrmann in Den Haag. Ik maakte kennis met de hoogbejaarde archeologe (1893-1992) en haar dochter. De woonkamer bleek van onder tot boven vol te staan met klassieke oudheden. Na de thee vroeg ze mij naar mijn favoriete object in de kamer. Haar dochter vertelde welk stuk ik aanwees (mevrouw Schneider was nagenoeg blind) en ik kreeg vragen over datering en interpretatie van het stuk. Dit herhaalde zich een paar maal in de overige kamers van het huis (tot in de badkamer toe stonden oudheden). De middag werd besloten met de mededeling dat ‘op een nu nog onbekend moment’ contact met mij opgenomen zou worden. Het jaar daarop kreeg ik te horen dat de hele verzameling van 177 voorwerpen bij testament aan het Rijksmuseum van Oudheden gelegateerd was.
- Griekse amfoor uit de collectie Schneider-Herrmann: de dood van koning Priamus
- datering: 520-500 v.Chr.
- herkomst: Athene
- inventarisnummer: I 1992/6.100
Het handje van de conservator
Een van mijn voorgangers in het Rijksmuseum van Oudheden was prof. dr. Hendrik Brunsting (1902-1997). Hij maakte vooral naam door zijn opgravingen van Romeins Nijmegen, maar hij deed in de jaren vijftig van de vorige eeuw ook onderzoek in Jordanië en Griekenland. In Athene raakte hij bevriend met een Griekse priester, die beheerder was van een apothiki, een depot voor bodemvondsten. Na een van hun maaltijden schuifelde de pope naar zijn depot en kwam terug met een marmeren handje uit de Romeinse keizertijd. Het was deels onbewerkt, dus afkomstig van een niet afgemaakt standbeeld. Het type hand deed Brunsting denken aan een beroemd beeld van de god Apollo. Uit vriendschap mocht hij het meenemen. Op een dag nodigde hij mij uit voor de thee, vertelde het hele verhaal en schonk aan het eind van de middag het handje aan het Rijksmuseum van Oudheden.
- marmeren handje van de Apollo Sauroktonos
- datering: 2de eeuw na Chr.
- herkomst: Athene
- inventarisnummer: I 1995/11.1
Dansend het millennium in
Veel privéverzamelaars onderhouden contacten met professionals uit de museumwereld. Binnen bepaalde ethische grenzen kunnen conservatoren behulpzaam zijn bij het geven van informatie over stukken in hun verzameling. Op deze manier kan een bijzondere band ontstaan. Op oudejaarsdag 1999 was ik uitgenodigd bij een privéverzamelaar die een rijke collectie Egyptische en Grieks-Romeinse stukken bezat. Hij ontving mij met een glas wijn in zijn flat met een geweldig uitzicht tot aan de Noordzee toe. Bij het afscheid gaf hij mij een doosje als geschenk voor het museum, ‘voor het nieuwe jaar en voor het nieuwe millennium’. Er bleek een bronzen beeldje van een dansende Lar in te zitten. Laren zijn Romeinse goden die huis en haard beschermden: een prachtig en passend nieuwjaarsgeschenk.
- bronzen beeldje van een Lar
- datering: 1ste eeuw na Chr.
- herkomst: Italië
- inventarisnummer: K 1999/12.1
Van het Rijks naar Oudheden
Contacten met collega’s in binnen- en buitenland zijn voor museumconservatoren van groot belang. Bruiklenen komen vaak tot stand door het vertrouwen dat je in het verleden bij collega’s hebt opgebouwd. In het Rijksmuseum van Oudheden zijn er ‘korte lijntjes’ naar andere archeologische musea, maar het komt ook voor dat medewerkers van bijvoorbeeld (kunst-)historisch musea om raad vragen. Zo vond een collega van het Rijksmuseum in zijn depot een grote verzameling glas, waarvan hij vermoedde dat die Romeins zou kunnen zijn. Dit bleek een bruikleen van het Rijksmuseum van Oudheden te zijn geweest voor een tentoonstelling in het Rijks in de jaren twintig van de vorige eeuw. Het was destijds geregeld door twee directeuren, zonder al te veel papierwerk. Samen met nog veel meer klassiek glas, dat geschonken was aan het Rijks, kwamen deze verloren zonen en dochters in 2001 weer terug naar Leiden.
- glazen fles, oorspronkelijk uit collectie ‘Instituut opleiding tekenleraren’
- datering: 50-100 na Chr.
- herkomst: onbekend
- inventarisnummer: K 2001/3.4
De stier van Kreta
In 2007 kwam een vriendelijke heer langs met een voorwerp en de vraag wat dit zou kunnen zijn. Hij had het stiervormige schenkvaasje in de jaren zestig van de vorige eeuw gevonden op een zandstort bij een nieuwbouwproject op Kreta, in de omgeving van Heraklion. Het zag er niet direct uit als een vervalsing, maar wat was het wel? Het stiertje bleef in Leiden voor research. De decoratie deed denken aan aardewerk uit de Minoïsche periode (3000-1450 v.Chr.), maar de vorm kon ik niet terugvinden in de literatuur. In dat geval stuur je foto’s op naar specialisten. Zij konden het vaasje ook niet thuisbrengen. Om het raadsel op te lossen werd besloten een TL-test te laten doen (thermoluminescentie, om het moment van bakken te bepalen). De uitslag was dat het voorwerp rond 1500 v.Chr. (met een zekere marge) viel te dateren. Een uniek exemplaar, dat de vinder heeft geschonken aan het Rijksmuseum van Oudheden.
- schenkvaas in de vorm van een stier
- datering: 1500-1450 v.Chr.
- herkomst: Kreta
- inventarisnummer: I 2007/5.1
De kunstenaar en zijn muze
In de zomer van 2008 kreeg ik telefoon van een executeur-testamentair die de nalatenschap van de bekende Rotterdamse kunstenaar Wally Elenbaas (1912-2008) behartigde. In de verzameling van Elenbaas waren oudheden aangetroffen, die misschien voor het Rijksmuseum van Oudheden van belang konden zijn. Hij stuurde foto’s per e-mail op. Prachtige stukken. Ik maakte een afspraak en een paar dagen later liep ik in het Rotterdamse Katendrecht rond, vroeger de rosse buurt van de havenstad. Op de bovenste verdieping boven een café had Elenbaas gewoond, met zijn muze Esther Hartog. Het appartement stond tot de nok toe vol met boekenkasten, curiosa en kunstwerken. Tussen de boeken zag ik antiek glas, terracotta beeldjes en bijzondere marmeren ‘idolen’ uit de bronstijd. De collectie werd gekocht, en de opbrengst werd gebruikt voor een oeuvre-catalogus van Elenbaas.
- terracotta speelgoed: haan op wieltjes
- datering: 300 – 200 v.Chr.
- herkomst: Griekenland, jaren 1960
- inventarisnummer: I 2008/9.11
De ruiter en de sfinx
In een privéverzameling in Tilburg werd een prachtige Griekse wijnkan bewaard. Het object is versierd met een bewapende ruiter te paard, een sfinx en een groot aantal dieren. Het gele aardewerk en de stijl van tekenen deden denken aan het aardewerk dat in de 7de en 6de eeuw v.Chr. in Corinthe werd gemaakt, in oosterse stijl. Het stuk stamde uit de familie van de verzamelaar, die de documentatie en de bon van aankoop kon laten zien. De wijnkan werd gekocht en trots stuurde ik een foto naar een specialist op het gebied van Corinthisch aardewerk. Het antwoord per e-mail was kort: “Die is vals”. Perplex schreef ik terug dat zo’n hard oordeel op grond van één foto wel erg stellig was. Na een paar maanden had de specialist pas tijd om het stuk in het echt te bekijken. Hij bestudeerde de voorkant, de achterkant, rook eraan en zei: “Gefeliciteerd, die is helemaal echt. Mag ik ‘m publiceren?”
- wijnkan met decoratie van ruiter, sfinx en dieren
- datering: 590-580 v.Chr.
- herkomst: Griekenland, Corinthe
- inventarisnummer: I 2008/10.1
De priester uit Cyprus
In 2015 zou de vaste tentoonstelling over Griekenland en Rome van het Rijksmuseum van Oudheden opnieuw worden ingericht. Culturele uitwisseling ging een grote rol spelen bij de keuze van de objecten. Met dat thema in gedachten liep ik met een collega rond bij de preview van de kunstbeurs Tefaf, in maart 2013. Op een bepaald moment tikte mijn collega mij op de schouder, en wees naar een priesterkop met eikenkrans uit Cyprus. Amandelvormige ogen en een mooie glimlach, typisch voor de archaïsch-Griekse stijl. Maar ook een vierkante forse baard, in gestileerde krulletjes, typisch voor de Perzische mode in de 5de eeuw v.Chr. Het museum nam een optie en ik zocht de herkomst uit: die ging terug tot in de negentiende eeuw. De archeologische dienst van Cyprus gaf groen licht voor de aankoop en sindsdien staat in de nieuwe Griekse zalen deze priester uit Cyprus model voor interculturele uitwisseling.
- priesterkop uit Cyprus, verworven met steun van de Vereniging Rembrandt
- datering: 480-460 v.Chr.
- herkomst: Cyprus
- inventarisnummer: I 2013/8.1
De tritons van Witsen
Voor de kust van Libië woonde een mythisch zeewezen, Triton geheten. Triton had het lichaam en de staart van een vis, maar het torso en het hoofd van een mens. Zijn nazaten, de tritonen, waren vaste begeleiders van de zeegod Poseidon en zijn vrouw Amphitrite. Uit de nalatenschap van de Amsterdamse burgemeester en kunstverzamelaar Nicolaes Witsen (1641-1717) werden in het Rijksmuseum twee tritons bewaard. Ze zouden uit de renaissance stammen. De conservator beeldhouwkunst had bij het schrijven van een nieuwe catalogus zijn twijfels over deze datering. Hij zocht contact met het Rijksmuseum van Oudheden en samen met hem bekeek ik de zeewezens met hun gedraaide kinkhoorns. De tritons bleken Romeins te zijn: waarschijnlijk onderdelen van een lijkbaar en als zodanig geplaatst in het graf van een welgesteld iemand. In 2016 werden de bronzen zeewezens aan het Rijksmuseum van Oudheden overgedragen.
- twee bronzen tritons
- datering: 1ste-2de eeuw na Chr.
- herkomst: onbekend
- inventarisnummers: K 2016/4.1-2
Een collectie uit Harderwijk
Maria Frederika Jongkees-Vos (1933-2018) was een klassiek-archeologe van de oude stempel. Ze had in Utrecht gestudeerd en zich gespecialiseerd in de studie van het Attische aardewerk uit de 6de en 5de eeuw v.Chr. Ze kon vazen toewijzen aan bepaalde schilders en tot op tien jaar nauwkeurig dateren. Voor het Rijksmuseum van Oudheden schreef ze in de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw een catalogus in vier delen over de vazencollectie. Met het laatste deel heb ik haar nog geholpen. Toen ze al hoogbejaard was kreeg ik een uitnodiging voor een bezoek in haar (ouderlijk) huis in Harderwijk. Ze liet mij toen haar eigen verzameling oudheden zien. Met haar mantelzorgster is ze daarna nog één keer in het museum geweest om ‘haar’ vazen te bekijken. Na haar overlijden bleek dat ze haar collectie aan het museum had gelegateerd, waaronder deze leuke visschaal.
- visschaal met zeebaars, zeebrasem en sidderrog
- datering: 400-300 v.Chr.
- herkomst: Zuid-Italië
- inventarisnummer: K 2018/6.6
Amazone van goede komaf
Het belang van een goede herkomst dringt ook door in de wereld van de kunsthandel. Op de kunstbeurs Tefaf van 2019 bleek met name een antiquair uit Londen veel tijd te hebben besteed aan research. Het topstuk van de stand was een monumentaal reliëf, dat een Amazone te paard laat zien. Ze heeft de aanval ingezet op een Griekse strijder. De hele voorstelling ademt vaart en emotie. Het oppervlak van het marmer is aangetast. De reden? Uit de documentatie bij het reliëf bleek dat het stuk in de negentiende eeuw was opgevist uit de haven van Piraeus. Daarna had het een odyssee gemaakt langs verschillende galeries en privé-eigenaren, totdat het uiteindelijk op de Tefaf in Maastricht belandde. Nu hebben de Amazone en de Griek een ereplaats in de beeldengalerij van het Rijksmuseum van Oudheden.
- marmeren reliëf met Amazone en Griek, verworven met steun van de VriendenLoterij en particuliere fondsen
- datering: 170-180 na Chr.
- herkomst: Griekenland, Athene
- inventarisnummer: I 2019/3.1
-
Twee Grieken in het gemeentehuis
Marmeren portretkoppen
-
Een dame en haar collectie
Griekse amfoor
-
Het handje van de conservator
Apollo Sauroktonos
-
Dansend het millennium in
Beeldje van een Lar
-
Van het Rijks naar Oudheden
Glazen fles
-
De stier van Kreta
Schenkvaas
-
De kunstenaar en zijn muze
Terracotta speelgoed
-
De ruiter en de sfinx
Wijnkan
-
De priester uit Cyprus
Kalkstenen portretbeeld
-
De tritons van Witsen
Bronzen zeewezens
-
Een collectie uit Harderwijk
Visschaal
-
Amazone van goede komaf
Marmeren reliëf
Alle getoonde objecten komen uit de collectie van het Rijksmuseum van Oudheden, tenzij anders aangegeven.
Bekijk nog meer web-exposities
