Een kleine tentoonstelling met bijzondere invalshoek
(uitsluitend online te zien)
door:
Imme Laseur, stagiaire collectie Klassieke wereld
onder auspiciën van
Ruurd Halbertsma, conservator collectie Klassieke wereld
Chinatown in Den Haag, Franse bistro’s in Amsterdam en Japanse invloeden in het werk van Van Gogh; het zijn allemaal voorbeelden van culturele interactie. Wanneer mensen in een regio met elkaar in contact komen, bijvoorbeeld door reizen, handel of kolonisatie, kunnen ze elkaar beïnvloeden. Dat is dan vaak terug te zien in de materiële cultuur, literatuur en culturele gebruiken in de betreffende regio. Dit was in de oudheid niet anders. In deze webexpositie staan uiteenlopende voorbeelden van culturele interactie in verschillende gebieden en op allerlei momenten in de oudheid centraal. Zo begeven we ons op een ruim duizend jaar durende, grensoverschrijdende reis dwars door de wereld van de oudheid.
Literatuur
Bij de oudheid denk je al snel aan mythen. Hoe ontstonden de verhalen over de Griekse helden eigenlijk? Op dit gebied heeft in de oudheid zeker culturele interactie plaatsgevonden. Verhalen over grote helden met een klein hartje zijn zo oud als de literatuur zelf en mythen uit verschillende culturen lijken soms meer op elkaar dan je denkt.
Handel
Als een product thuis niet te krijgen is, moet je het ergens anders vandaan halen. Dat was in de oudheid ook al zo. Op plekken waar meerdere handelsvolken samenkwamen ontstonden culturele smeltkroezen. De inspiratie die kooplieden in verre landen opdeden, werd vaak weer verwerkt in hun eigen handelswaar. Zo verspreidden cultuurelementen en stijlen zich uiteindelijk in een groot gebied.
Godsdienst
Wie reist of zich ergens vestigt komt met andere godsdiensten in contact. Bij langdurige vestiging in een regio smolten religieuze elementen in de oudheid vaak samen. Lokale goden werden geleend of aangepast en zo ontstonden weer nieuwe goden. Dit gebeurde niet echter altijd op een vreedzame manier, zeker niet toen religie in het Romeinse rijk geleidelijk overging van polytheïsme naar monotheïsme.
Een thematische reis door de oudheid
Tik of klik op de voorwerpen voor meer informatie.
Grenzeloze literatuur
We zien hier afbeeldingen van drie mythische helden: Gilgamesh (op de speld), Achilles (op de vaas) en Odysseus (op de askist). Wat hebben zij met elkaar te maken? De Griekse Homerische epen (de Ilias en de Odyssee) zijn geïnspireerd op de oudere verhalen uit het Nabije Oosten over Gilgamesh. Net als in het Gilgamesh-epos is in de Ilias de dood van een hartsvriend het sleutelmoment. En net als Gilgamesh beleefde Odysseus een lange zwerftocht vol avonturen, voor hij naar huis terugkeerde. Toch zijn de Homerische gedichten geen vertaling of kopie van het epos uit het Nabije Oosten: de Grieken gingen er selectief en creatief mee om.
- Wijnvaas met treurende Achilles (boven)
materiaal: aardewerk, afmetingen: 29,6 x 31 centimeter, datering: 480-470 v.Chr., inventarisnummer: PC 88, uit Vulci (Italië) - Askist met Odysseus en Cycloop (links)
materiaal: albast, afmetingen: 92,5 x 77 x 26 centimeter, datering: 200-50 v.Chr., inventarisnummer: H III C, uit Volterra (Italië) - Votiefspeld (rechts)
materiaal: brons, afmetingen: 8,5 x 7,1 centimeter, datering: 800-700 v.Chr., inventarisnummer: B 1952/3.2, uit Iran
Smeltkroes Cyprus
Deze drie objecten geven een goed beeld van de veelheid aan culturele invloeden op Cyprus, een eiland tussen Griekenland, Egypte en het Nabije Oosten in. Het standbeeld is geïnspireerd op de Griekse kouros-beelden, die te herkennen zijn aan hun starre houding en ‘archaïsche glimlach’. Toch zien we ook lokale, Cyprische invloeden, zoals de tuniek (de Griekse beelden van het vasteland waren altijd naakt) en de unieke haardracht. Het sfinx-motief namen de Grieken en Cyprioten over van de Egyptenaren, maar er waren ook verschillen. De Egyptische sfinx had een mannenkop en leeuwenlichaam, terwijl de Griekse sfinx vrouwelijk was en de vleugels van een adelaar had. In de Cyprische portretkop zijn de typisch Griekse archaïsche glimlach en amandelvormige ogen gecombineerd met een typisch Perzische vierkante baard.
- Cyprische grafsteenbekroning (boven)
materiaal: kalksteen, afmetingen: 40 x 54,3 x 13 centimeter, datering: 410-390 v.Chr., inventarisnummer: I 1925/12.47, uit Cyprus - Cypriotische kouros (links)
materiaal: kalksteen, afmetingen: 55,2 centimeter, datering: 550-540 v.Chr., inventarisnummer: I 2018/3.1, uit Cyprus - Cyprische portretkop (rechts)
materiaal: kalksteen, hoogte: 34 centimeter, datering: 460-450 v.Chr., inventarisnummer: I 2013/8.1, uit Cyprus
Fenicische handelswaar
Deze Fenicische vergulden schaal laat een bonte mengeling van cultuurelementen zien: Egyptische wagenmenners op Hettitische wagens, roofvogels in Egyptische stijl, Mesopotamische heuvels en Assyriërs met lange baarden. De schaal is teruggevonden in een Etruskisch graf in Italië. Ook de met lotusbloemen en sfinxen gedecoreerde doopvontschelp is een Fenicisch handelsproduct. Deze is gevonden in Oost-Turkije. De vindplaats en decoraties van deze objecten geven aan dat de Feniciërs als zeelieden en handelaren in een groot gebied actief waren en dat zij van de culturen die ze onderweg tegenkwamen alles wat ze mooi vonden leenden en verwerkten.
- Verguld zilveren schaal (boven)
materiaal: metaal, afmetingen: 3,5 x 23 centimeter, datering: 710-675 v.Chr., inventarisnummer: B1943/9.1, uit Italië - Doopvontschelp (onder)
materiaal: organisch materiaal, afmetingen: 16,7 x 28,8 centimeter, datering: 700-600 v.Chr., inventarisnummer: B 1998/12.3, uit Turkije
Grieks aardewerk bij de Etrusken
Vier vazen met een gemene deler: ze doen Grieks aan. De helft is echter Etruskisch. Vanaf de zesde eeuw v.Chr. onderhielden de Etrusken in Italië nauwe handelscontacten met de Griekse steden in Zuid-Italië en met Griekenland zelf. Hierdoor vond intense culturele interactie plaats: de Etrusken namen het Griekse alfabet over en importeerden en imiteerden op grote schaal Grieks (eerst Corinthisch, later Attisch) aardewerk. Hier zien we een Corinthische schenkkan met afbeeldingen van langgerekte dieren, die ook te herkennen zijn op de Etruskische imitatie van dit type aardewerk. Daarnaast zien we een Attische amfoor met een afbeelding van Pallas Athena in een paneel, en een variant uit Etrurië met in het paneel strijders in typische Etruskische wapenrustingen.
- Wijnvaas (linksboven)
materiaal: aardewerk, hoogte: 22,8 centimeter, datering: 520-510 v.Chr., inventarisnummer: PC 9, Vulci, uit Italië - Wijnvaas (rechtsboven)
materiaal: aardewerk, hoogte: 39 centimeter, datering: 600-500 v.Chr., inventarisnummer: K 1977/4.1, uit Italië - Wijnvaas (linksonder)
materiaal: aardewerk, hoogte (met oor): 35,5 centimeter, datering: 590-580 v.Chr., inventarisnummer: I 2008/10.1, uit Kortinthe - Wijnvaas (rechtsonder)
materiaal: aardewerk, hoogte: 24,5 centimeter, datering: 520-500 v.Chr., inventarisnummer: K 1956/8.1, uit Italië
Isis: godin voor iedereen
De Egyptische oppergodin Isis had een grote aantrekkingskracht op de Grieken: ze was een symbool voor vruchtbaarheid, bezat helende krachten en beloofde (als echtgenote van Osiris) leven na de dood. Omdat de Grieken hun eigen dodengoden hadden, werd Osiris in de Griekse Isis-verering achterwege gelaten. De Isis-cultus bloeide later ook in het hele Romeinse rijk. Daar getuigen deze beeldjes, die in Nederland zijn teruggevonden, ook van. Op den duur veranderde Isis’ uiterlijk. Waar ze bij de Egyptenaren nog een zonneschijf tussen koehorens droeg, is de Romeinse Isis te herkennen aan een pluimentooi op haar hoofd. Ook werd Isis soms gecombineerd met Fortuna, de Romeinse godin van geluk, die te herkennen is aan haar hoorn des overvloeds (cornucopia).
- Beeldje van Isis (linksboven)
materiaal: brons, hoogte: 13,5 centimeter, datering: 175-250 na Chr., inventarisnummer: H 1991/9.6335a, uit Katwijk/Valkenburg (Zuid-Holland) - Beeldje van Isis-Fortuna (rechtsboven)
materiaal: brons, hoogte: 7,7 centimeter, datering: 1-300 na Chr., inventarisnummer: F 1997/7.1, uit Houten (Utrecht) - Isis, Horus en Osiris (onder)
materiaal: brons, afmetingen: 7 x 10,6 x 3,8 centimeter, datering: 700-332 v.Chr., inventarisnummer: CI 83, uit Egypte
Lokale goden in Romeinse vorm
Betekende de komst van de Romeinen in de Lage Landen het einde voor inheemse goden? Interessant genoeg zien we dat er vanaf de eerste eeuw na Chr. altaren gewijd werden voor lokale goden, maar met Latijnse inscripties, zoals de Nehalennia- en Hercules Magusanus-altaren. Nehalennia was een inheemse beschermgodin voor huis en haard en zeelieden. Mogelijk had ze eerst een andere naam, maar werd deze geromaniseerd tot Nehalennia, de naam die in de inscripties terugkeert. Soms versmolten lokale goden ook met Romeinse. Magusanus was een belangrijke god voor de inheemse stam der Bataven, maar door de Romeinen werd hij gelijkgesteld met de held Hercules, vanwege overeenkomstige eigenschappen. Dit principe heet ‘interpretatio Romana’, een Romeinse interpretatie van een lokale god.
- Nehalennia-altaar (links)
materiaal: kalksteen, afmetingen: 89 x 53 x 22 centimeter, datering: 150-250 na Chr., inventarisnummer: I 2017/7.1, uit Colijnsplaat (Zeeland) - Altaar van Magusanus Hercules (rechts)
materiaal: kalksteen, hoogte: 80 centimeter, datering: 1-69 na Chr., inventarisnummer: RTN, uit Sint-Michielsgestel (Noord-Brabant)
Palmyra: kruispunt van werelden
Deze grafreliëfs zijn afkomstig uit de Syrische stad Palmyra, die op de grens lag tussen de Romeinse provincie Syria en het rijk van de Parthen in het oosten. De bloeiende handelsstad maakte deel uit van het Romeinse rijk maar behield een eigen bestuur en had daarmee een bijzondere positie. Palmyra was opgebouwd in Romeinse stijl maar met gebruik van talrijke oosterse elementen. In ondergrondse grafkelders (hypogea) werden de doden in Palmyra bijgezet in nissen, die werden afgesloten door sluitstenen met bustes. Grafbeelden uit Palmyra laten een mengvorm van Romeinse en oosterse invloeden zien. De man is gekleed in een toga, een eigentijds Romeins kledingstuk, maar de vrouw en het jonge meisje zijn gekleed in lokale mode.
- Een Palmyreens grafreliëf (boven)
materiaal: kalksteen, afmetingen: 50 x 43 x 22 centimeter, datering: 225-250 na Chr., inventarisnummer: B 1959/11.1, uit Palmyra (Syrië) - Stenen grafreliëf van twee zusjes (onder)
materiaal: zandsteen, afmetingen: 49,5 x 45 x 24 centimeter, datering: 200-225 na Chr., inventarisnummer: B 1977/4.1, uit Palmyra (Syrië)
Overgang naar christendom
Vertrouwend op een droom die hij voorafgaand aan een beslissende veldslag had gekregen, voerde Keizer Constantijn een veldteken met het christusmonogram. Als dank voor zijn triomf (die op deze camee is afgebeeld) kondigde Constantijn godsdienstvrijheid in het Romeinse rijk af, tot vreugde van de christenen, die in de afgelopen eeuwen veel vervolgingen te verduren hadden gehad. Op de sarcofaag, die zo’n veertig jaar ná Constantijns overwinning te dateren is, zien we hoe Romeinse traditie met christelijke inhoud is gecombineerd, een mooi voorbeeld van culturele interactie. ‘Zuilensarcofagen’ werden al vóór de komst van het christendom gemaakt in Rome, maar toen nog met mythologische decoraties. Hier zien we echter vijf scènes uit het Nieuwe Testament.
- Gemma Constantiniana (boven)
materiaal: sardonyx in vergulde met stenen bezette 17e-eeuwse zetting, afmetingen: 30 x 22 x 3,6 cm, datering: 312-315 na Chr., inventarisnummer: GS 11096 - Sarcofaag van Marcellus (onder)
materiaal: marmer, afmetingen: 65,8 x 70 x 212 centimeter, datering: 350-360 na Chr., inventarisnummer: Pb 35, uit Rome
-
Grenzeloze literatuur
-
Smeltkroes Cyprus
-
Fenicische handelswaar
-
Grieks aardewerk bij de Etrusken
-
Isis: godin voor iedereen
-
Lokale goden in Romeinse vorm
-
Palmyra: kruispunt van werelden
-
Overgang naar christendom
Alle getoonde objecten komen uit de collectie van het Rijksmuseum van Oudheden, tenzij anders aangegeven.
Bekijk nog meer web-exposities