Een kleine tentoonstelling met bijzondere invalshoek
(online én in het museum te zien)
door:
Tom Buijtendorp, gastconservator en auteur
Een ‘true quest’ in het museum
De vaste collectie van het Rijksmuseum van Oudheden figureert in een nieuw literair genre, de ‘true quest’. Aan de hand van een plattegrond achterin het boek De geheime oorsprong – verkrijgbaar in de museumwinkel – kan de lezer de aanwijzingen bekijken en meepuzzelen, alleen of spannend met de kinderen. Een van de elementen van het verhaal is de oriëntatie van de Egyptenaren op het oosten. In het museum is die beleefbaar met onderstaande voorbeelden uit het boek. Alle objecten zijn onderdeel van de vaste Egypte-tentoonstelling op de begane grond (zie de pdf met plattegrond onderaan deze pagina).
De oostelijke oriëntatie beleven
Voor de Egyptenaren speelde het oosten, plaats van de opkomende zon, een belangrijke rol. Dat is in het museum beleefbaar aan de hand van restanten van tempels en grafcomplexen die op de westelijke Nijloever stonden, de kant van het dodenrijk. Te zien is hoe de Egyptenaren een aantal gebouwen en grafmonumenten zodanig plaatsten dat ze rekening hielden met de loop van de zon van het oosten naar het westen. Nummers wijzen naar de locatie op de museumplattegrond achterin het boek De geheime oorsprong.
De oostelijke oriëntatie van de Egyptenaren
Tik of klik op de voorwerpen voor meer informatie.
Oostelijke ingang
De begraafplaats van Sakkara, ten zuiden van Caïro, was een soort bibliotheek in steen, zoals museumconservator Lara Weiss het soms noemt. Je kon er in de offerkapellen naar binnen lopen, waarbij elke kapel als een soort stenen boek een eigen verhaal vertelde. Twee exemplaren in het museum illustreren dat. Deze grootste en complete offerkapel was onderdeel van de mastaba van Hetepherachty. Het is een soort massieve, kunstmatige heuvel die een verticale schacht bedekte, die naar de graftombe diep in de grond leidde. Nabestaanden konden bovengronds offers brengen in deze kapel. De ingang zat zoals gebruikelijk aan de oostelijke Nijlkant. De voorgevel heeft twee reliëfpanelen die de ingang flankeren. Aan weerszijden kijkt de staande Hetepherachty de bezoeker verwelkomend aan. Grafschenners worden gewaarschuwd.
- materiaal: kalksteen
- afmetingen: 306 x 280 x 475 centimeter
- datering: Oude Rijk, 5de dynastie, ca. 2400 v.Chr.
- inventarisnummer: F 1904/3.1-b
- herkomst: Sakkara (Egypte)
Blik op de oostelijke Nijl
De kapel van Hetepherachty bestaat van binnen uit één vertrek van drie meter breed, met in de westelijke achtermuur een schijndeur. Bijzonder fraai is het panorama in de kapelkamer, alsof je door vier vensters in de vier windrichtingen naar de omgeving kijkt. De reliëfs bevatten zeer realistische details. De noordwand toont de noordelijke Nijldelta, met nijlpaarden en vissers. De westwand bevat een grote schijndeur naar het dodenrijk aan die kant. In zuidelijke richting kijk je uit op de akkerbouw en veeteelt langs de Nijloever. In oostelijke richting zie je de ingang, met erboven scènes aan de Nijloever. De geboorte van een dier symboliseert daar het oosten als bron van het leven. Daar kwam de zon iedere ochtend als herboren op, om de dag te eindigen in het westen, de kant van het dodenrijk.
- materiaal: kalksteen
- afmetingen: 306 x 280 x 475 centimeter
- datering: Oude Rijk, 5de dynastie, ca. 2400 v.Chr.
- inventarisnummer: F 1904/3.1-b
- herkomst: Sakkara (Egypte)
Toegang uit het oosten
Dit is de ingang van de offerkapel van de ‘koninklijke butler’ Paätenemheb en zijn vrouw Tipoey, zangeres van de god Amon. Ook hier zit de ingang aan de oostelijke Nijlkant. Op de gangwanden lijken de offerbrengers in westelijke richting met de bezoeker mee naar binnen te lopen, opgewacht door de overledenen. Beroemd is de afbeelding op de noordwand met vier muzikanten: een man met een harp, een ander met een soort banjo en twee vrouwen met een fluit. Ze zitten aan de voeten van het echtpaar, dat als hoofdrolspeler groter is afgebeeld. De oude harpzanger heeft een doorleefd en benig gezicht. Boven hem staat in tien kolommen zijn liedtekst, dat in essentie adviseert te genieten van het leven zolang het nog kan: een heldere boodschap voor de bezoekers die uit het oostelijke land der levenden komen.
- materiaal: kalksteen
- afmetingen: 320 x 286 centimeter, gewicht 500 kilogram
- datering: Nieuwe Rijk, 18de dynastie, Horemheb 1319 – 1292 v.Chr.
- inventarisnummer: AMT 1 en AP 5
- herkomst: Sakkara (Egypte)
Offerplaats naar het westen
Deze rechthoekige stèle diende als offerplaats voor de dode in het westen, richting het dodenrijk. Aan weerszijden op de westelijke wand staan offerbrengers die toelopen op de centrale schijndeur. De stenen deuromlijsting is opgevuld met afbeeldingen in steen. Bezoekers kunnen hier niet verder naar het westen. De geesten van de overledenen konden er vanuit hun graftombe wel doorheen, zo was het idee. Paätenemheb en Tipoey konden via deze schijndeur de vanuit het westen gebrachte offers nuttigen. Op de bovenkant van de schijndeur staan beiden samen voor Osiris afgebeeld, de oppergod van het dodenrijk, een soort poortwachter. Op het reliëf eronder zitten ze voor de gevulde offertafel. Het kleine aapje naast hun stoel was waarschijnlijk hun huisdier. Aan weerszijden van de deur staat een god met in de hand een anch-teken, symbool voor leven vóór en na de dood.
- materiaal: kalksteen
- afmetingen: 159 x 125 centimeter
- datering: Nieuwe Rijk, 18de dynastie, Horemheb 1319 – 1292 v.Chr.
- inventarisnummer: AP 52
- herkomst: Sakkara (Egypte)
Oostelijke zonsopgang
Dit is een detail van het eerste vel uit het dodenboek van Qenna, met de aanbidding van de zonnegod Re bij de oostelijke zonsopgang. Aansluitend staat in hiërogliefen het slot van de hymne aan Re. Re als oranje zonneschijf wordt vastgehouden door twee armen die uit een anch-teken komen, dat op een speciale pijler staat. Aan weerszijden staan drie donker gekleurde bavianen op gestippelde heuvels. Het is het eerste vel van het dodenboek, dat als een soort eenregelig stripverhaal op een bijna achttien meter lange papyrusstrook staat. De eerste meters ziet u in het museum en de rest wordt in het depot bewaard en geconserveerd. Onderaan staat de tekst, bovenaan de plaatjes. Het is een van de oudere bekende dodenboeken, ruim drieduizend jaar oud.
- afmetingen: 34 x 42,3 centimeter
- datering: Nieuwe Rijk, 18de-19de dynastie, 1550 – 1196 v.Chr.
- inventarisnummer: SR vel 1
- herkomst: Thebe (Egypte)
De zonaanbidder
Dit is de mummie van een baviaan, het dier dat als zonaanbidder op het dodenboek van Qenna is afgebeeld. Bavianen hebben de gewoonte vroeg in de ochtend te brullen, waarbij de Egyptenaren dachten dat ze dat deden om de opgaande zon te begroeten. Deze baviaan zit in gehurkte houding. Blijkens een röntgenfoto is het skelet aanwezig. Mogelijk komt deze mummie uit de beroemde dierenbegraafplaats bij Sakkara, die plaats bood aan ruim vierhonderd baviaanmummies. Ze zaten in houten schrijnen met deuren, opgesteld in verzegelde zij-nissen van een onderaards gangenstelsel. Ze dienden als geschenk aan de god Thot, of misschien als heilig dier. Dit alles was onderdeel van een grote begraafplaats van verschillende heilige dieren, daterend uit de Grieks-Romeinse tijd.
- materiaal: mummie, gewikkeld in linnen
- afmetingen: 53 x 26 x 53,5 centimeter
- datering: 30ste dynastie, Grieks-Romeinse Periode, 380 v.Chr. – 640 na Chr.
- inventarisnummer: AMM 15
- herkomst: Egypte, mogelijk Sakkara
De ogen op het oosten
Detail van de binnenkant van de houten mummiekist van de vrouw Asetweret. Ze was in gestrekte houding op haar linkerzij gelegd, met een hoofdsteun onder het hoofd, alsof ze sliep. Haar gezicht was naar het oosten gekeerd zodat ze de zon kon zien opgaan. Aan het hoofdeinde is binnen en buiten op dezelfde plaats een deur met een ogenpaneel geschilderd, precies tegenover de plek waar het gezicht van de dode lag. De twee ogen boven de houten schijndeur zijn goed herkenbaar. Verder zijn binnen in de kist onder meer offergaven geschilderd en aan het voeteinden sandalen. Op de bodem staat een mythische kaart van het hiernamaals met waterlopen, herkenbaar aan het golvende waterpatroon.
- materiaal: coniferenhout, meerkleurig beschilderd
- afmetingen: 49 x 48,5 x 187 centimeter
- datering: Middenrijk (1900-1850 v.Chr.)
- inventarisnummer: F 1966/2.1
- herkomst: Egypte, waarschijnlijk de begraafplaats bij het huidige dorpje Meir in Midden-Egypte
De voeten naar het oosten
Voeten van de mummie van Anchhor, priester van de god Monthoe, uit een grafcomplex bij Hatsjepsoets tempel in Thebe, bij Luxor in Zuid-Egypte. Anchhors mummie is op zijn borst bedekt met een blauw kralennet met vergulde onderdelen. In het museum toont een computerscherm met een CT-scan van de mummie dat de priester bij zijn dood van middelbare leeftijd was. De drie in elkaar passende houten mummiekisten van Anchhor staan in een zijvitrine. Sommige mummies lagen met hun voeten maar het oosten. Gedachte was dat als ze opkeken, ze over hun voeten de in het oosten opkomende zon bij de Nijl konden zien. Veel later werden christenen ook met de voeten naar het oosten begraven om Christus te kunnen zien als hij in de eindtijd vanuit het oosten zou terugkeren.
- materiaal: mummie, omwikkeld met linnen
- afmetingen: lengte 167 centimeter
- datering: circa 625 v.Chr.
- inventarisnummer: RO.III-e
- herkomst: bij tempelcomplex Hatsjepsoet in Thebe (Luxor, Egypte)
Een oostelijke tempelwand
Twee aansluitende fragmenten met scènes in een zeer fijn laagreliëf, spiegelbeeldig van elkaar gescheiden door een verticale streep. Ze zijn afkomstig van het bovenste beeldregister van een oostelijke tempelwand. Het betreft de tempel Per-Cheft in Oxyrhynchus, vlak bij het huidige el-Behnasa. Een langgerekte hemelhiëroglief met sterren bekroont een dubbele voorstelling van het zogenoemde Maät-offer van de heersende koning Ptolemaeus I. De toeschouwer van de wand keek naar het oosten. Inderdaad komen rechts vanuit het zuiden twee zuidelijke goden aanlopen, en links vanuit het noorden twee noordelijke goden. Alleen de bovenkant van het reliëf is bewaard. De weergave van de figuren is typisch Ptolemeïsch van stijl: bolle gezichten met wallen onder de ogen en kleine glimlachende monden (zie ook item Portret van Ptolemaeus I).
- materiaal: kalksteen
- afmetingen: 36 x 142 x 3,5 centimeter
- datering: Ptolemaeus I, circa 304 – 284 v.Chr.
- inventarisnummer: F 1961/12.3
- herkomst: oostwand in tempel Per-Cheft in Oxyrhynchus, vlak bij het huidige el-Behnasa (Egypte)
Portret van Ptolemaeus I
Deze zilveren tetradrachme heeft een waarde van vier drachmes en werd geslagen onder Ptolemaeus II. Op de voorzijde staat het portret van zijn vader Ptolemaeus I, de generaal van Alexander de Grote. In de naar de grote veldheer genoemde stad Alexandrië vestigde Ptolemaeus I een dynastie van Griekse farao’s. Terwijl in tempels, zoals de tempel Per-Cheft in Oxyrhynchus in het vorige item, hiërogliefen werden gebruikt, stonden op de munten Griekse teksten. Achterop deze munt staat een adelaar met het rondschrift [PTOLEMA]I{OU] BASILEOOS. Ptolemaeus I en vooral zijn zoon Ptolemaeus II investeerden grootschalig in de wereldberoemde bibliotheek van Alexandrië. Ptolemaeus I liet bijvoorbeeld veel in het Grieks vertalen. Typisch Grieks is het bolle gezicht en de kleine glimlachende mond, trekjes die deels ook te zien zijn op het tempelreliëf in het item Een oostelijke tempelwand.
- materiaal: zilver
- afmetingen: diameter 25 millimeter
- datering: Ptolemaeëntijd, 267 v.Chr.
- inventarisnummer: B 17
- herkomst: waarschijnlijk Egypte
De oostelijke kerkdeur
De zichtbare, kleine oostelijke deur is later aangebracht in de tempel van Taffeh, toen die in 710 na Chr. werd omgebouwd tot Nubische kerk. Zo’n oostelijke ingang was daar standaard in de kerkdiensten. De uitgang bevond zich in de oude façade. Het stenen dak steunde op de buitenmuren en zes zuilen met plantenkapitelen, waarvan er twee in de façade staan. In de jaren zestig van de vorige eeuw is de tempel gedemonteerd om te voorkomen dat hij zou verdwijnen op de bodem van het nieuw aangelegde Nassermeer. Het was onderdeel van een grote internationale reddingsoperatie. Als dank voor de Nederlandse bijdrage, is deze tempel aan Nederland geschonken en in het museum opnieuw opgebouwd.
- materiaal: zandsteen
- afmetingen: 450 x 825 x 630 centimeter
- datering: Grieks-Romeinse Periode, Romeinse Keizertijd, 25 v.Chr. – 25 na Chr.
- inventarisnummer: F 1979/4.1-b
- herkomst: Taffeh (Egypte)
De uitgang met wijwaterbak
De tempelvorm met twee zuilenrijen sloot uitstekend aan bij de basilicavorm van kerken. Met kleine aanpassingen was het als kerk bruikbaar. In het interieur van de tempel liet het hergebruik sporen na. In de wanden zijn kruisen gekrast en de naam Jacob in Koptische letters. Hoog in het plafond zijn in de steunbalken halverwege de zuilen gaten zichtbaar voor de bevestiging van kerklampen die brandden op olie. In deze fase zijn ook de lichtopeningen deels met smallere en kleinere steenblokken opgevuld. Deze pop-up tentoonstelling eindigt bij de uitgang van de kerk, de kleinste deur in de façade. Daar is te zien dat een blok steen is verwijderd om ruimte te maken voor een wijwaterbak.
- materiaal: zandsteen
- afmetingen: 450 x 825 x 630 centimeter
- datering: Grieks-Romeinse Periode, Romeinse Keizertijd, 25 v.Chr. – 25 na Chr.
- inventarisnummer: F 1979/4.1-b
- herkomst: Taffeh (Egypte)
-
Oostelijke ingang
Offerkapel van Hetepherachty [22]
-
Blik op de oostelijke Nijl
Offerkapel van Hetepherachty [22]
-
Toegang uit het oosten
Offerkapel van Paätenemheb [21]
-
Offerplaats naar het westen
Offerkapel van Paätenemheb [21]
-
Oostelijke zonsopgang
Dodenboek van Qenna [18]
-
De zonaanbidder
Baviaanmummie [16]
-
De ogen op het oosten
Mummiekist van de vrouw Asetweret [17]
-
De voeten naar het oosten
De mummie van Anchhor [15]
-
Een oostelijke tempelwand
Tempelwand uit de tijd van Ptolemaeus I [8]
-
Portret van Ptolemaeus I
Tetradrachme van Ptolemaeus I [6]
-
De oostelijke kerkdeur
De tempelkerk van Taffeh [1]
-
De uitgang met wijwaterbak
De tempelkerk van Tafeh [1]
Nummers wijzen naar de locatie op de museumplattegrond achterin het boek De geheime oorsprong.
Alle getoonde objecten komen uit de collectie van het Rijksmuseum van Oudheden.
Bekijk nog meer web-exposities
Downloads
Museumplattegrond
Locatie besproken objecten (begane grond museum, zalen vaste tentoonstelling Egypte)
Volg ons:
