Nijlpaardenpootjes

Dit nijlpaardje werd meegegeven in een graf. Het werd gemaakt van blauwgroen faience, symbolisch voor het leven dat uit het Nijlwater ontstaat. Ook de rivierplanten die op het beeldje zijn geschilderd verwijzen daarnaar. In de rivier was het nijlpaard een zeer krachtig dier dat krokodillen kon verslaan. Daarom zagen de Egyptenaren het nijlpaard als bescherming tegen het kwaad. Ze geloofden dat het beeldje die energie daadwerkelijk in zich droeg. Om die brute kracht te temmen, werden de pootjes van het beeldje afgebroken. Dat voorkwam dat het nijlpaard zou weglopen uit het graf, of nog erger, de overledene zou aanvallen.

• materiaal: faience
• afmetingen: 10 x 20 centimeter
• datering: ca. 2040-1783 v.Chr.
• inventarisnummer: AED 170
• herkomst: gift van dhr. E.D.J. Dutilh, consul der Nederlanden in Caïro, 1876

Kaemamon’s benen

Het is onbekend hoe en waarom de bovenste helft van dit beeld verloren is geraakt. Dankzij de inscripties op het beeld weten we wel dat het Kaemamon voorstelde. Hij kwam uit de familie van de koning en als kind kreeg hij samen met jonge prinsen les. Later werkte hij als priester in de tempel van Amon in Karnak en in de tempel waar de overleden koning Thoetmosis III werd vereerd. Waarschijnlijk had Kaemamon zijn beeld in een van deze heiligdommen laten plaatsen. Misschien duikt de bovenkant van het beeld ooit nog op. Tot die tijd is de beeltenis van Kaemamon gelukkig nog bewaard gebleven in een ander beeld, dat nu in het Louvre is.

• materiaal: grijs graniet
• afmetingen: 43 x 20 x 40 centimeter
• datering: regering Amenhotep II, ca. 1425-1400 v.Chr.
• inventarisnummer: F 1962/8.1
• herkomst: aangekocht van G. S. Fernhout, Wolfheze, 1962

Oud en nieuw

Dit beeld stelt de schatbewaarder Chety voor. Tenminste, tot aan de nek. Het hoofd en de rechterhand zijn verloren gegaan, en in de negentiende eeuw door restauratoren weer aangevuld. De koninklijke hoofddoek past echter helemaal niet bij de kleding waarin mannen als Chety zich doorgaans lieten afbeelden. Het is niet bekend wat er met de oorspronkelijke lichaamsdelen is gebeurd. Het lijkt erop dat hij als hoge ambtenaar zelf betrokken was bij de zoektocht naar de mooie steen waarvan het beeld is gemaakt: rood graniet. Bij steengroeven in de buurt van Aswan, waar deze granietsoort gewonnen werd, zijn namelijk inscripties teruggevonden van iemand met dezelfde naam en titels als Chety.

• materiaal: rode graniet
• afmetingen: 100 x 35 x 75 centimeter
• datering: regering Mentoehotep II, ca. 2009-1959 v.Chr.
• inventarisnummer: AEBB
• herkomst: aangekocht van dhr. J. Boas Berg, Amsterdam, 1889; daarvoor waarschijnlijk in bezit van Maunier (agent van de Franse consul), Luxor

Tussen neus en lippen door

Tjairy was een hoge ambtenaar die werkte in een koninklijk paleis in de stad Memphis. Daar liet hij dit beeld van zichzelf maken. Voor zijn geknielde figuur staat een schrijn, een soort heilig kistje, waarin een symbool van de godin Hathor is afgebeeld. Zij werd veelvuldig vereerd in Memphis. Tjairys beeld heeft misschien in haar tempel gestaan en daar bleef het volledig bewaard. Wel werd het, waarschijnlijk lang na Tjairys dood, ritueel uitgeschakeld: neus en lippen zijn met een beitel weggehakt. Zo konden de Egyptenaren het beeld veilig opbergen om ruimte te maken in de tempel voor nieuwe beelden, zonder dat de ziel van Tjairy via het beeld in het gedrang zou komen.

• materiaal: kalksteen
• afmetingen: 126 x 52 x 74 centimeter
• datering: regeringen Sethnacht en Ramses III, ca. 1196-1156 v.Chr.
• inventarisnummer: AST 6
• herkomst: aangekocht van Giovanni d’Anastasi, 1828

Gehavend grafbeeld

De figuren van dit grafbeeld stellen waarschijnlijk de latere farao Horemheb en zijn vrouw Moetnodjemet voor. Het is bijna helemaal intact, waardoor de beschadigingen opvallen. Omdat die zeer doelgericht zijn aangebracht, denken we dat het ritueel werd uitgeschakeld. In de gezichten van het echtpaar zijn de oren, ogen, kin, neus en mond weggehakt. Zo verloren de beelden hun zintuigen. Bij Moetnodjemet werden ook de borsten en schaamstreek met een beitel bewerkt, zodat alle lichaamsopeningen werden afgesloten. Het beeld is sowieso opvallend, omdat het niet helemaal was afgemaakt door de beeldhouwers. Maar de Egyptenaren namen het zekere voor het onzekere en zorgden ervoor dat er geen enkele magische kracht meer in het beeld kon huizen.

• materiaal: kalksteen
• afmetingen: 115 x 66 x 77,5 centimeter
• datering: regering Toetanchamon, ca. 1333-1323 v.Chr.
• inventarisnummer: AST 4
• herkomst: aangekocht van Giovanni d’Anastasi, 1828

Toetanchamon en Amon

Tijdens de regering van farao Achnaton (ca. 1353-1336 v.Chr.) werd de verering van de traditionele goden verboden. De koning liet beelden van belangrijke goden kapotslaan. Als tegenreactie gebeurde na zijn regering hetzelfde met de beelden van Achnaton zelf en zijn directe opvolgers. Dat is waarschijnlijk in dit beeld te zien, dat in opdracht van Achnatons zoon Toetanchamon gemaakt is. Het stelt de god Amon voor, uitgehouwen naar de officiële beeltenis van Toetanchamon. Later wilden ambtenaren de herinnering aan Achnaton en Toetanchamon uitwissen. Het beeld werd moedwillig kapotgeslagen. Niet alleen werd het hoofd afgeslagen, ook de goddelijke baard werd volledig weggehakt.

• materiaal: granodioriet
• afmetingen: 67 x 33 x 54 centimeter
• datering: regering Toetanchamon, ca. 1333-1323 v.Chr.
• inventarisnummer: F 1928/9.1
• herkomst: gift Koningin-Moeder Emma, 1928. Daarvoor in 1869 verworven door Prins Hendrik, waarschijnlijk als gift van Ismael Pasja.

Vergane glorie

Koning Amenemhat III liet in Hawara een piramide met een groot tempelcomplex bouwen. Helaas is er bijna niets van het gebouw overgebleven. Er moeten veel beelden van de koning en allerlei goden hebben gestaan. In het Rijksmuseum van Oudheden worden fragmenten bewaard van de sculpturen die in Hawara zijn opgegraven. Ondanks de beschadigingen tonen ze indrukwekkende details die de beeldhouwers aanbrachten. In de hand van de koning bijvoorbeeld (boven),  zijn de botstructuur van de vingers, de fijne lijnen in de huid en de randen van de nagels goed te zien. Het teenfragment van twaalf centimeter lang (onder) geeft aan dat er kolossale beelden in het complex stonden.

• materiaal: kalksteen
• afmetingen: 18,5 x 11,5 x 9,5 cm; 12,5 x 6,5 x 4,5 centimeter
• datering: regering Amenemhat III, ca. 1818-1773 v.Chr.
• inventarisnummers: F 1934/2.102 en F 1934/2.109
• herkomst: gift van Freiherr F.W. von Bissing, Den Haag, ca. 1934. In 1909 opgegraven door Flinders Petrie.

Cleopatra’s cobra

De Egyptenaren zagen de cobra vaak als een vorm van de godin Wadjet. De godin kon, met het dreigende gevaar van het opgerichte slangenlijf, het kwaad afweren. Daarom werd de cobra al rond 2900 v.Chr. gezien als koninklijk beschermdier. Deze cobra pronkt meestal op het voorhoofd van koningen en koninginnen. Zo ook in dit beeld van een koningin, waarschijnlijk Cleopatra II of III. Het beeld is beschadigd geraakt, maar werd daarvóór al ritueel uitgeschakeld. De neus werd afgeslagen zodat het beeld niet meer kon leven. Maar ook de krachtige cobra op de pruik van de koningin moest voor de zekerheid onschadelijk gemaakt worden en werd weggehakt.

• materiaal: kalksteen
• afmetingen: 83 x 14 x 20,5 centimeter
• datering: ca. 175-101 v.Chr.
• inventarisnummer: F 1938/7.20
• herkomst: aangekocht van Freiherr F.W. von Bissing, Den Haag, ca. 1938

Hatsjepsoet herenigd

Koningin Hatsjepsoet regeerde over Egypte toen haar zoon, Thoetmosis III, nog te jong was voor het koningschap. Thoetmosis III besteeg de troon na haar overlijden. De reden is niet precies bekend, maar tegen het einde van zijn regering wilde men de herinnering aan moeder Hatsjepsoet uitwissen. Haar naam werd weggehakt in gebouwen en haar beelden werden stukgeslagen. Dat overkwam ook dit beeld. De delen werden in de negentiende eeuw teruggevonden en raakten verspreid over twee continenten. De torso wordt nu in het Rijksmuseum van Oudheden bewaard, en het hoofd en de schoot zijn in het Metropolitan Museum. Sinds 1998 zijn de stukken herenigd en is het beeld afwisselend te zien in Leiden en New York.

• materiaal: rood graniet
• afmetingen: 57 x 41 x 30 cm (torso)
• datering: regering Hatsjepsoet, ca. 1473-1458 v.Chr.
• inventarisnummer: F 1928/9.2
• herkomst: gift Koningin-Moeder Emma, 1928. In 1869 verworven door Prins Hendrik, waarschijnlijk als gift van Ismael Pasja.

Ramses' hoofd

Tijdens zijn korte regering liet koning Ramses VI dit beeld waarschijnlijk in de tempel van Karnak plaatsen. Omdat het puntje van de neus en de kop van de cobra op het voorhoofd weg zijn, is het beeld vermoedelijk in de oudheid ‘gedeactiveerd’. Het beeld bleef verder intact en waarschijnlijk werd het hoofd in de twintigste eeuw van de torso gescheiden door een antiekhandelaar. Twee stukken leverden op de kunstmarkt namelijk meer geld op dan één. Het Oriental Institute in Chicago kocht het hoofd in 1929 van een kunsthandelaar. De torso kwam in een Amsterdamse privécollectie terecht en ging in 1941 naar het Rijksmuseum van Oudheden. Sinds 2020 weten we dat de fragmenten aan elkaar passen.

• materiaal: granodioriet
• afmetingen: 60 x 28 x 42 centimeter (torso)
• datering: regering Ramses VI, ca. 1145-1139 v.Chr.
• inventarisnummer: F 1941/12.1
• herkomst: torso in 1941 aangekocht van kunsthandel W.J.G. van Meurs, Amsterdam. Afkomstig uit de verzameling van W.A. van Leer (1884-1941).

Foto hoofd: courtesy of the Oriental Institute of the University of Chicago

Goddelijk goud

Dit is een voorbeeld van een goed bewaard beeldhouwwerk: Paherpenes liet dit beeldje van zichzelf in een tempel plaatsen. Zo kon hij voor eeuwig meedoen aan de verering van de godheid van de tempel. De gehurkte positie van zijn lichaam bood kunstenaars extra ruimte voor afbeeldingen op de benen. Daar is de god Osiris, koning van het hiernamaals, twee keer afgebeeld. Het beeld is in zeer goede staat bewaard en heeft nog veel van de originele kleuren. Volgens de regels van de Egyptische kunst werd de huid van mannen met donkerrood weergegeven. Het gezicht van dit beeld is opvallend geel en verwijst naar de gouden lichamen van de Egyptische goden. Hiermee maakten de kunstenaars van Paherpenes een eeuwig wezen dat in het hiernamaals tussen de goden leefde.

• materiaal: kalksteen
• afmetingen: 29 x 10,8 x 14,5 centimeter
• datering: Late Periode, 722-322 v.Chr.
• inventarisnummer: AST 42
• herkomst: aangekocht van Giovanni d’Anastasi, 1828

Prestigieus beeld

Ook het beeld van ambtenaar Maya is nagenoeg perfect bewaard gebleven. Het is meer dan levensgroot, wat veel zegt over het hoge aanzien van Maya. Het beeld stond in een speciale kapel in zijn graf. De Egyptenaren geloofden dat de levenden en overledenen contact met elkaar konden hebben via een grafbeeld. Maya kon dankzij zijn beeld het eten en drinken ontvangen dat door priesters en bezoekers in het graf geofferd werd. Zo had hij in het eeuwige hiernamaals altijd voedsel om van te leven. En dankzij het duurzame materiaal van het beeld bleef hij ook voor altijd op aarde bestaan.

• materiaal: kalksteen
• afmetingen: 216 x 74 x 108 centimeter
• datering: ca. 1319-1307 v.Chr
• inventarisnummer: AST 1
• herkomst: aangekocht van Giovanni d’Anastasi, 1828