Het onderzoeksteam stuurt elke dinsdag een Sakkara diary van de opgraving
(lees de diary)

Opgravingscampagne 2023

Op 19 februari 2023 is het internationale onderzoeksteam weer in Sakkara samengekomen, om tot 24 maart op deze Egyptische opgravingsplaats te werken. Het Rijksmuseum van Oudheden doet al bijna vijftig jaar lang opgravingen in Sakkara, de begraafplaats van de oud-Egyptische stad Memphis. Sinds 2015 werkt het museum binnen dit project samen met het Museo Egizio in Turijn.

Voortzetting na uitstel

Na tweeënhalf jaar uitstel tijdens de corona-pandemie kon de Leids-Turijnse opgraving in het najaar van 2022 eindelijk worden voortgezet worden. Het team groef toen op in het monumentale graf van Panehsy. Hij was een hoge ambtenaar in de regering van Ramses II (ca. 1279–1259 v.Chr.).

Graf van Panehsy

Dit jaar gaat het onderzoek in en rondom het graf verder om meer over Panehsy te weten te komen en over de omgeving waarin het graf gebouwd werd. Daarnaast worden al eerder opgegraven voorwerpen onderzocht, zoals fragmenten van houten beeldjes en lijkkisten. Over dit werk, en nog veel meer, leest u wekelijks in de Sakkara diary.

Samen met Museo Egizio

Het team bestaat uit diverse wetenschappers en staat onder leiding van dr. habil. Lara Weiss en dr. Daniel Soliman (conservatoren van de Egyptische en Nubische collectie van het Rijksmuseum van Oudheden), samen met dr. Christian Greco, directeur van het Museo Egizio in Turijn. Het project wordt medegefinancierd door de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) en Stichting Friends of Saqqara.

Opgraving Sakkara

Week 3: Alessandro aan het meten met de 'total station' (foto 1)

Opgraving Sakkara

Week 3: Andrea verzamelt afbeeldingen voor de fotogrammetrische uitwerkingen (foto 2)

Sakkara diary

Week 3 (14 – 21 maart 2023): Topografische en fotogrammetrie-survey

Door Andrea Pasqui

Hoi allemaal! Ik ben Andrea Pasqui, PhD student egyptologie aan de Politecnico di Milano bij de afdeling Architecture, Built Environment and Construction Engineering. Hier in Sakkara werk ik samen met Alessandro Mandelli, een gespecialiseerde technicus van dezelfde afdeling, aan een super precieze topografische en fotogrammetrie-survey, onder leiding van prof. Corinna Rossi.

Deze survey-methodes worden steeds vaker gebruikt bij archeologische opgravingen, en zullen een steeds belangrijkere rol gaan spelen omdat ze op meerdere manieren kunnen worden toegepast; een driedimensionaal (3D) model op basis van een fotogrammetrie-survey heeft dus een groot potentieel. Verschillende onderzoeken kunnen gedaan worden op een model: bij gebouwen kunnen de architectonische vormen bestudeerd worden zodat men beter kan begrijpen hoe deze eruit zagen en werden gebruikt tijdens hun constructie en ook later (her)gebruikt. Een voorbeeld hiervan is de tombe van Meryneith, waarvan Alessandro Mandelli een paar jaar geleden een fotogrammetrie-model heeft gemaakt. Hiermee kon ik een mogelijke voorstelling maken van hoe het er vroeger uit gezien moest hebben, door het te vergelijken met andere tombes en relevante academische literatuur.

De mogelijkheid om vrij door een 3D-model te navigeren zorgt ervoor dat je anders kijkt naar de omgeving en omliggende gebouwen, en helpt om eventuele overeenkomsten met andere gebouwen te zien die we misschien in het veld zouden missen. Daarnaast kunnen we door surveys van meedere dagen te vergelijken ook zien hoe de opgraving verandert door de tijd heen en verstorende elementen digitaal verwijderen, zoals moderne gebouwen of andere toevoegingen, waardoor we de site beter kunnen bestuderen. Een van de belangrijkste eindproducten van ons werk, naast de 3D-modelen, zijn de orthofoto’s. Deze foto’s zijn perpendiculair of loodrecht op het horizontale vlak van de opgraving genomen en worden samengebracht door middel van een programma. Het resultaat is een hoge resolutie afbeelding (we werken met een resolutie waar één pixel overeenkomt met één tiende millimeter) en is de basis voor de tweedimensionale (2D) plattegrondtekeningen van archeologische sites.

Het eindproduct van fotogrammetrie-surveys is niet alleen voor experts en academici, maar is juist erg handig bij het verspreiden van archeologische kennis. Met een 3D-model kunnen we makkelijker uitleggen of zelfs laten zien, hoe een tombe er waarschijnlijk uit heeft gezien in het Nieuwe Rijk. Verder kunnen we voorwerpen die nu in musea over de hele wereld staan, op digitale wijze terugplaatsen in hun originele context. In de laatste paar dagen hebben we fragmenten van reliëfs gevonden en in het geval dat we deze niet fysiek kunnen terugplaatsen in hun originele locatie, is er niets wat ons ervan weerhoudt om dit niet digitaal te doen! Kortom, fotogrammetrie-surveys hebben een groot potentieel en veel interessante toepassingen, voor zowel de academische als de museale wereld.

Wat doen Alessandro en ik in het veld?

Aan het begin van onze dag zetten we de total station op (zie foto 1). Dit instrument is de basis voor onze topografie en is essentieel voor ons werk. Hiermee kunnen we afstanden en hoeken meten met een exacte precisie. Dit is omdat de total station iedere dag op een punt word gezet waarvan we de exacte coördinaten kennen. Het punt dat we nu gebruiken was geïnstalleerd in 2019 en heet SAK19P1. Dankzij dit punt en andere markeringspunten, die strategisch om ons surveygebied heen staan, heeft iedere fotogrammetrie-survey die we doen precieze geografische coördinaten.

Als de total station eenmaal is opgezet, kunnen we beginnen met onze surveys. De archeologen en andere mensen in het veld laten het ons weten als er iets ingemeten moet worden, zoals een 3D-model van specifieke contexten, sporen of objecten. Als er tijdens de opgraving een collectie aardewerk, menselijke resten of een speciaal object wordt gevonden, dan meten we dit in binnen de context waar het zich bevindt en daarna binnen de fotogrammetrische database. Dit doen we door middel van een digitale camera en wide angle-, of semi-wide angle-lenzen. Maar soms gebruiken we ook fish-eye-lenzen als we in nauwe ruimtes werken. We nemen foto’s van het object van alle kanten (zie foto 2). Daarna importeren we de topografische data van de total station en de foto’s en verwerken deze nauwkeurig tot een 3D-model. Dit doen we meerder keren per dag, voor kleine en grotere objecten, zoals een gedecoreerde stele:

Opgraving Sakkara

voor hele contexten:

Opgraving Sakkara

of zelf het hele opgravingsgebied:

Opgraving Sakkara

Helaas moet ik nu afscheid nemen want Alessandro heeft mij nodig. Ik ga weer terug naar het vasthouden van de camera om nieuwe surveys en 3D-modelen te maken. Hou deze pagina in de gaten voor updates van de andere team leden. Tot snel!

Opgraving Sakkara 2023

Week 2: In het graf van Horemheb analyseert Dr. Caroline Arbuckle MacLeod houten voorwerpen met haar microscoop.

Opgraving Sakkara 2023

Week 2: Houtmonster (sycomorevijg) uit de kist onder de microscoop.

Sakkara diary

Week 2 (7 – 14 maart 2023): Tussen het hout van de lijkkisten

Door Caroline Arbuckle MacLeod

Tijdens het seizoen 1999 in Sakkara vonden de opgravers twee houten lijkkisten in de buurt van het graf van Horemheb. Deze kisten waren niet in geweldige staat – door de schade veroorzaakt door een combinatie van vocht, ouderdom en termieten leken veel stukken meer op een gatenkaas dan op de stevige houten kisten waarin hun eigenaars waren begraven.

Opgraving Sakkara 2023

Opgraving Sakkara 2023

Delen van de rechthoekige en mensvormige lijkkisten die in 1999 werden gevonden en in 2023 opnieuw zijn onderzocht.

Ze waren dus niet echt van ‘museumkwaliteit’. Daarom zijn ze niet tentoongesteld nadat ze bestudeerd en gepubliceerd waren, maar werden ze in een opslagplaats in Sakkara geplaatst, vlakbij hun oorspronkelijke rustplaats. Daar sliepen ze tot dit jaar, 2023, toen ze opnieuw werden gewekt, zodat we nieuwe informatie over het oude verleden van Egypte konden leren.

Ik ben Dr. Caroline Arbuckle MacLeod. Ik ben een archeoloog die gespecialiseerd is in de analyse van oude houten voorwerpen en ik ben vooral geobsedeerd door Egyptische houten lijkkisten. Een van de doelstellingen van het opgravingsseizoen dit jaar was een grondigere analyse van de fragmenten van deze kisten, alvorens over te gaan tot een studie van de houten resten van recentere opgravingsseizoenen.

Toen we de stukken uit de opslagplaats haalden, werd de slechte conservering die in de oorspronkelijke publicatie werd besproken onmiddellijk duidelijk – en sommige extra beestjes hadden hun huizen gevestigd in de tunnels en gaten die hun insectenvoorgangers uit het verleden hadden achtergelaten.

Opgraving Sakkara 2023

Een spin heeft zijn huis gemaakt in het hout van de kist.

Toch is het juist deze fragmentarische, haast ‘armoedige’ staat, die zorgen dat deze stukken informatie onthullen die hun meer ongerepte tegenhangers verbergen onder perfecte lagen gips en delicaat bladgoud. In de fragmentarische staat is het mogelijk om kleine houtmonsters te nemen van verschillende delen van de kist, om de verbindingen tussen verschillende onderdelen van de kist te zien, en de gereedschapssporen te documenteren die onzichtbaar zijn op een complete lijkkist. Dit helpt ons te begrijpen welke materialen werden gebruikt voor de bouw van kisten en geeft een kijkje in de bewegingen en keuzes van timmerlieden, wiens verhalen anders zo vaak verloren gaan en over het hoofd worden gezien.

Om voor elk voorwerp het gebruikte houtsoort te identificeren, maakte ik dunne secties van de houtmonsters en onderzoek de houtanatomie onder een microscoop. Elke boom heeft een uniek profiel en ziet er van dichtbij spectaculair uit!

Opgraving Sakkara 2023

Houtmonster (sycomorevijg) uit de kist onder de microscoop.

Wanneer ik in het veld werk, richt ik een mini-laboratorium in voor mijn analyse. Dit seizoen had ik het geluk te werken vanuit de grafkapel van Horemheb, omringd door enkele van de mooiste reliëfs die ik ooit heb gezien.

Opgraving Sakkara 2023

Het veldlaboratorium in de grafkapel van Horemheb.

Ik analyseerde veel wandfragmenten van de kisten, evenals de pennen en deuvels – stukken hout die worden gebruikt om de verschillende onderdelen op hun plaats te houden. Ik kon zien dat alle grotere delen van beide kisten gemaakt waren van de sycomorevijg, terwijl de deuvels en pennen gemaakt waren van acacia of tamarisk. Dit assortiment houtsoorten vertelt ons dat de timmerlieden selecteerden uit bomen die lokaal groeiden. Ze kozen de vijg omdat die gemakkelijk te bewerken is en groot genoeg wordt voor kistplanken – en een speciale religieuze betekenis heeft die verbonden is met de godin Noet. Ze verbonden de stukken met hout dat harder is en beter om alles op zijn plaats te houden – ze kenden hun vak en kozen hun houtsoorten zorgvuldig.

Vervolgens zocht ik naar sporen van gereedschap. Werktuigsporen zijn ongelooflijk omdat ze bewegingen weergeven, bevroren in de tijd. Zij stellen ons in verbinding met de ambachtslieden die deze voorwerpen meer dan 3000 jaar geleden bouwden! Kijk bijvoorbeeld eens naar de voet van deze kist.

Opgraving Sakkara 2023

De voet van de mensvormige kist.

Of beter gezegd, kijk eens naar de achterkant – het deel dat gewoonlijk bedekt wordt door extra stukken hout en verf.

Opgraving Sakkara 2023

De achterkant van de voet van de mensvormige kist. De blauwe lijnen markeren de zaagsporen, de oranje pijl geeft de beitelsporen aan.

Over de achterkant zien we zaag- en beitelsporen, de eerste ruwe sneden die werden gebruikt om dit stuk een voorlopige vorm te geven. Daarna tekenden de timmerlieden rode lijnen om aan te geven waar ze de zwaluwstaartverbinding zouden maken die de stukken hout bij elkaar zou houden – maar later maakten ze een correctie en zaagden ze die kleiner. Daarbij lieten ze een vage rode lijn achter op het hout, parallel aan de uiteindelijke snede (een oud voorbeeld van ‘twee keer meten is zeker weten’!).

Opgraving Sakkara 2023

De achterkant van de voet van de mensvormige kist. De blauwe lijnen markeren de zaagsporen, de oranje pijl geeft de beitelsporen aan.

Ze gebruikten een zaag om de verbinding te maken en een klein knikje aan de bovenkant laat zien dat ze net iets te ver hebben gezaagd. Dat maakte niet uit, want dat zou later wel worden weggewerkt.

Opgraving Sakkara 2023

Een knik bovenaan de zaagsnede toont aan waar de timmerman iets te ver heeft gezaagd.

Daarna gebruikten ze een beitel om het laatste stukje hout aan de achterkant van de verbinding te verwijderen, omdat hun zagen niet in deze ruimte pasten. Deze laatste ruwe beitelsporen zijn onafgewerkt gelaten, opnieuw om door latere constructiestappen te worden bedekt. Al deze keuzes en bewegingen zijn voor ons vandaag de dag alleen zichtbaar omdat de tijd en termieten uiteindelijk het harde werk van de timmerlieden ongedaan hebben gemaakt. Hoewel deze lijkkisten in hun ruwe en afbrokkelende staat misschien niet mooi lijken, zijn ze voor mij perfecte herinneringen aan de niet-koninklijke Egyptenaren die tussen het hout van de lijkkisten hun sporen in de geschiedenis achterlieten.

Sakkara diary

Week 1 (28 februari – 7 maart 2023): Veel liefs op reliëfs

Door Lyla Pinch Brock

Het is koel in de ochtend hier in de woestijn. We werken in de schaduw van de trappiramide, die er somber bijstaat onder een hemel van katoenwolken. In tegenstelling tot onze Egyptische collega’s zijn de ingevlogen teamleden hier meestal niet in februari, dus zijn ze in sjaals en donsjassen gehuld tegen de kou. We slaan onze handen om het lijf om warm te blijven. Maar in een mum van tijd trekken we lagen van onze kleding uit en warmen we ons als hagedissen in de zon.

Mijn naam is Lyla Pinch Brock, en ik draag de komende twee weken mijn epigrafie-pet: dat wil zeggen, ik ben een kopiist. Ik ben een van de oudere teamleden en werk al bijna twintig jaar in het team. Een van onze taken dit seizoen is het vastleggen van de reeks reliëfs die we vorig seizoen vonden langs de muren van een kapel in het graf van Panehsy. Ik zeg ‘onze’ omdat het duidelijk teamwork is.

Als eerste arriveert Daniel Soliman, een van onze opgravingsleiders, die vooral ons werk moet bespoedigen. Hij regelt een tafel en een stoel voor me en laat vervolgens twee van de werklieden, ‘Assam Sayed en Rafa’at ‘Eid, voorzichtig de houten afdekking en het zachte piepschuim verwijderen die we vorig jaar over de gebeeldhouwde stenen hebben gelegd om ze te beschermen tegen wind en regen. Nu de weerspatronen in de wereld veranderen, weten we niet wat we kunnen verwachten. Onze inspecteur Hanna Donqol staat klaar om de toestand van de stenen te controleren en foto’s te maken.

De afdekking wordt voorzichtig weggehaald. We halen collectief opgelucht adem als we zien dat alles nog in goede staat is. Er zijn echter wat kleine schilfers op de stenen platen en we zijn het er allemaal over eens dat enige conservering op zijn plaats is. Gelukkig heeft de stichting Friends of Saqqara aangeboden dit te financieren.

De reliëfs tonen offergaven die voor de grafeigenaar worden gebracht, waaronder een ongelukkige stier die zo dik is dat zijn hoeven zijn gespleten onder zijn gewicht. In het gevolg zijn priesters en ambtenaren op kleine schaal weergegeven, terwijl aan weerszijden van een deuropening Panehsy de eigenaar op ware grootte is afgebeeld, majesteitelijk in ontvangst nemend wat hem toekomt. Hij draagt fijne sandalen en een roze geplooid gewaad en houdt twee ambtsstokken vast. Hij bekleedde de belangrijke functie van rentmeester van de tempel van Amon tijdens het eerste deel van de regering van Rames II, rond 1279-1259 v.Chr.

Ik ga aan de slag. Ik ga de reliëfs natekenen aan de hand van de uitstekende foto’s van Nicola Dell’Aquila, en vervolgens mijn tekeningen bij de muren te controleren. Als ze allemaal gecheckt zijn, worden ze geïnkt voor publicatie. Twee dagen later ben ik blij dat onze restaurateurs aankomen – Basma Zaghloul Esmael en Yousef Hamadi ‘Awad, die vorig jaar zulk voortreffelijk werk hebben geleverd met het schoonmaken en conserveren van onze kleine ‘familie’-kapel met zijn prachtige miniatuurbeeldjes, die ik met financiering van de Amarna Foundation heb mogen vastleggen.

Dit seizoen zullen we ook werken aan een grote, zeer gedetailleerde en zeer belangrijke stèle van de grafeigenaar die deel uitmaakt van de grotere kapel. Deze werd vorig jaar op de laatste dag van het werk gevonden en bevestigt een bekend gezegde van archeologen: het beste wordt altijd op de laatste dag gevonden.

Opgraving Sakkara 2023

Week 1: Lyla Pinch Brock aan het werk in het graf van Panehsy (foto: Nicola Dell'Aquila)

Opgraving Sakkara 2023

Week 1: Stèle in het graf van Panehsy (foto: Nicola Dell'Aquila)

Opgraving Sakkara 2023

Opgraving Sakkara 2023