Een kleine tentoonstelling met bijzondere invalshoek
(uitsluitend online te zien)
door:
Ben van den Bercken, assistent-conservator collectie gemmen en cameeën
&
Tanja van der Zon, projectleider tentoonstellingen
Amalia en Frederik Hendrik
Bent u wel eens door de Amalia van Solmsstraat gefietst? Dan heeft u zich misschien wel afgevraagd of deze Amalia iets met de huidige prinses Amalia te maken heeft. En waarom is de Frederik Hendriklaan zo’n vaak voorkomende straatnaam in Nederland? Wie waren Amalia en Frederik Hendrik en wat hadden zij te maken met een ‘pronkterrine’ die in 2013 in de collectie van het Rijksmuseum van Oudheden werd opgenomen? Het voorwerp stamt uit de zeventiende eeuw en is overgeleverd uit de collectie van het voormalig Geldmuseum/Koninklijk Penningkabinet, dat toen ophield te bestaan.
Verjaardagscadeautje
Het barokke object stamt uit de zeventiende eeuw en is drager van maar liefst 99 gemmen en cameeën. Het is een pronkstuk in de vorm van een soepterrine, gemaakt van goud en schellak en bezet met (halfedel)stenen: een absolute blikvanger. Soep zal er niet uit gegeten zijn, maar het is ooit met liefde gemaakt voor een bijzondere jarige: Amalia van Solms (1602-1675), echtgenote van prins Frederik Hendrik (1584-1647).
Gemmen en cameeën
Gemmen en cameeën zijn stenen waarop een voorstelling of een portret te zien is. Amalia was een liefhebber van stenen. Niet alleen tooide ze zichzelf met kostbare juwelen en edelstenen, ze had ook een speciaal vertrek waarin ze kunstobjecten bewaarde, die bijvoorbeeld van bergkristal of serpentijn gemaakt waren. Een verjaardagsgeschenk met zoveel gekleurde en verschillende soorten stenen zal haar zeker aangesproken hebben.
Een op de oudheid geïnspireerd verjaardagscadeau
Tik of klik op de voorwerpen voor meer informatie.
Amalia van Solms
Dit is Amalia, in Duitsland op 31 augustus 1602 geboren als gravin. Ze stamt uit een geslacht van oude, maar verarmde adel. Haar vader was opperhofmeester bij de keurvorst van de Palts, aan wiens hof ze opgroeide. Op achttienjarige leeftijd werd ze aangesteld als hofdame van Elizabeth Stuart, echtgenote van Frederik V van de Palts, de zogenoemde ‘winterkoning’ van Bohemen (omdat hij maar één jaar regeerde). Met deze familie leefde ze een jaar in Praag, waarna ze door oorlog gedwongen werden te vluchten. Ze belandden in Den Haag, waar Amalia Prins Frederik Hendrik leerde kennen.
- kunstenaar: Antonie van Dijck (1599-1641)
- materiaal: olieverf op doek
- datering: 1631-1632
- collectie: Museo Nacional del Prado, Madrid
Frederik Hendrik
Frederik Hendrik (1584-1647) was het twaalfde kind van Willem van Oranje en Louise de Coligny. Hij werd geboren op 29 januari 1584 in het Delftse Prinsenhof, waar zijn vader nog geen maand later werd vermoord door Balthazar Gerards. Frederik Hendriks moeder zorgde voor een degelijke opvoeding en zond hem naar het Franse hof, waar hij leerde leven als een edelman. In 1600 nam Frederik Hendrik deel aan de Slag bij Nieuwpoort. Hij onderscheidde zich door moed en strategisch inzicht. De prins wilde zich niet binden en leefde tot zijn eenenveertigste als vrijgezel. Omdat het Huis van Oranje zou uitsterven als hij niet zou trouwen (en hij niets zou erven), deed hij dat alsnog. Hij liet zijn oog vallen op de mooie Amalia.
- kunstenaar: schilderij naar een origineel van Gerard van Honthorst
- materiaal: olieverf, hout
- datering: 1631-1637
- afkomstig uit: Nederland, collectie Erasmusstichting (Museum Rotterdam)
Een gelukkig huwelijk
Deze penning is geslagen ter gelegenheid van het huwelijk tussen Frederik Hendrik en Amalia. Het werd op 4 april 1625 voltrokken, tijdens een sobere kerkelijke plechtigheid. Hoewel Frederik Hendrik bijna negentien jaar ouder was, hadden ze een gelukkig huwelijk. Ze kregen negen kinderen, onder wie Willem II van Oranje. Frederik Hendrik ontwikkelde zich tot een uitstekend militair (met als bijnaam ‘stedendwinger’) en groot staatsman, die binnenlandse godsdienstconflicten met zachte hand oploste. Amalia toverde het sobere Oranjehof om tot een van de meest luisterrijke hoven van Europa. Ze vergrootte het vermogen van de Oranjes en verving haar man als hij op veldtocht was.
- materiaal: zilveren penning
- datering: 1625
- afkomstig uit: Nederland
- collectie: Teylers Museum Haarlem
Kunstkamer
Amalia verzamelde bijzondere voorwerpen, die ze in een kunstkamer tentoonstelde. In dit vertrek in Paleis Noordeinde stonden rariteiten, zilversmeedwerk van Adam van Vianen, Oosters porselein, objecten van bergkristal, agaat, jaspis, serpentijn en barnsteen, Japanse lakdozen en kasten met inlegwerk, zoals dit exemplaar. Waarschijnlijk was de kunstkamer gemaakt naar voorbeeld van de Praagse Kunstkammer van Keizer Rudolf II, die Amalia vrijwel zeker gezien heeft. Amalia’s pronkkamer is verloren gegaan en de inhoud is door vererving en oorlogshandelingen verspreid geraakt. Maar er is nog één voorwerp te bekijken.
- maker: Willem de Rots
- datering: circa 1652-1657
- materiaal: eikenhout, rozenhout, ebbenhout, bekleed met schildpad en ivoor; interieur: rode lakense stof
- afkomstig uit: Den Haag
- collectie: Rijksmuseum Amsterdam
Voor een sterke vrouw
Deze rijkversierde terrine kreeg Amalia in 1666 voor haar vierenzestigste verjaardag van haar kleinzoon, de latere stadhouder Willem III. Het is mogelijk dat de terrine in Nederland is gemaakt door een goudsmid of juwelier. Vergelijkbare terrines zijn bekend uit Scandinavië en Noord-Duitsland. Een interessant weetje is dat een groot deel van de gemmen en cameeën op de terrine beroemde en sterke vrouwen laten zien. Niet alleen de Heilige Maagd Maria en de Engelse koningin Elizabeth I, maar ook Omphale (die door Herakles als slaaf werd gediend) en de Romeinse godin Minerva pronken prominent op de terrine.
- materiaal: goud, schellak, diverse steensoorten
- datering: circa 1666
- afkomstig uit: Nederland
- inventarisnummer: GS-60001A+B
Uit de Nieuwe Wereld
De maker van de terrine heeft het metaaloppervlak aan de buitenkant opgeruwd. Dat is nog te zien op de plekken waar beschadigingen zitten. Het zorgt voor een betere hechting van de schellak, het oranjerode doorzichtige materiaal. Na het aanbrengen van de lak werd het oppervlak beschilderd met allerlei planten. De stijl waarin deze zijn uitgevoerd, is kenmerkend voor deze periode, waarin planten uit de Nieuwe Wereld een inspiratiebron vormden. Ook de handvatten en voeten doen exotisch aan. Het zijn dolfijnen die met vinnen en sierlijke staarten de terrine steunen.
- materiaal: goud, schellak, diverse steensoorten
- datering: circa 1666
- afkomstig uit: Nederland
- inventarisnummer: GS-60001A
Pax Romana
Op de pronkterrine zijn oude (klassieke) en eigentijdse (zeventiende-eeuwse) gemmen verwerkt. Deze gem, met zijn compacte symboliek, is een verwijzing naar de Romeinse keizer Augustus. Hij behaalde zijn grootste overwinning tegen zijn rivaal Marcus Antonius. Na de slag bij Actium was het zeepaard of hippocampus een van de symbolen van Augustus. De hoorn des overvloeds is een verwijzing naar zijn lange, vreedzame en voortvarende regeerperiode, de Pax Romana. Gemmen met deze voorstelling konden door aanhangers van de keizer worden gedragen.
- materiaal: agaat (nicolo)
- datering: 1e eeuw na Chr.
- afkomst onbekend
- inventarisnummer: GS-11426
Livia Augusta
Onder de beroemde vrouwen op de soepterrine bevindt zich ook Livia Augusta, de vrouw van keizer Augustus. Zijn voorspoedige regering was mede te danken aan haar inzet en voorbeeldrol. Het Rijksmuseum van Oudheden bezit een van de mooiste Romeinse cameeën ter wereld van deze keizerin, maar ook verschillende cameeën met haar portret uit latere perioden. Deze graveur heeft vakkundig gebruik gemaakt van de gelaagdheid van de steen: de huid van Livia is in de middelste, witte laag gegraveerd en het haar en de kleding in de bovenste, meer rozige laag. De gem wordt in de zeventiende eeuw gedateerd, hoewel het een klassiek onderwerp verbeeldt.
- Materiaal: sardonyx
- datering: waarschijnlijk 17de eeuw
- afkomst onbekend
- inventarisnummer: GS-11494
Dodelijke beet
Er zijn talloze cameeën (uit de oudheid en latere perioden) met portretten van vrouwen waarvan we de namen nooit zullen kennen. Deze camee bevat echter een element waarmee de graveur de kijker direct laat weten om welke beroemde vrouw het gaat. In haar hand houdt ze een slang vast die ze in haar borst laat bijten. Dit is de moedige Egyptische koningin Cleopatra VII, die zelfmoord pleegt nadat haar geliefde Marcus Antonius zichzelf had omgebracht. Het verhaal was ook na de oudheid zeer bekend. Deze graveur uit de zeventiende eeuw heeft het tragische verhaal in steen vereeuwigd.
- materiaal: sardonyx
- datering: 17de eeuw
- afkomst onbekend
- inventarisnummer: GS-11448
De wereld in miniatuur
Een van de kleinste gemmen op de terrine van Amalia is een kleine, donkere agaat met blauwe bovenlaag, een zogenoemde nicolo. Hierop is de zonnegod afgebeeld, die met een zweep boven zijn hoofd zijn vierspan aanmoedigt de tocht langs het hemelgewelf te vervolgen. Voor de oplettende kijker (met een vergrootglas) is ook de schuine rand van de gem bij de zetting van gravures voorzien. Rondom de zonnegod staan verschillende elementen uit de dierenriem, zoals vooraan een omgekeerde weegschaal. De terrine was naast een pronkstuk ook een conversation piece. De kunstkamers waarin dergelijke objecten bewaard werden, waren bij uitstek plaatsen waar over kunstvoorwerpen van gedachten werd gewisseld. Zo’n extra toevoeging van de sterrenbeelden was daar een mooie aanleiding voor.
- materiaal: agaat (nicolo)
- datering onbekend
- afkomst onbekend
- inventarisnummer: GS-11430
-
Amalia van Solms
Een gravin uit Duitsland
-
Frederik Hendrik
Prins van Oranje
-
Een gelukkig huwelijk
4 april 1625
-
Kunstkamer
Kabinet van Amalia van Solms
-
Voor een sterke vrouw
Cadeau van kleinzoon Willem III
-
Uit de Nieuwe Wereld
Exotische handvatten en voeten
-
Pax Romana
Romeinse gem uit de 1ste eeuw
-
Livia Augusta
Vrouw van keizer Augustus
-
Dodelijke beet
De zelfmoord van Cleopatra
-
De wereld in miniatuur
Zonnegod rijdt langs het hemelgewelf
Literatuurverwijzingen:
Amalia van Solms op Wikipedia
Vrouwe Amalia van Solms, een biografie, Heemkundekring voor Baarle-Hertog etc.
Paleis Noordeinde, kunstkamer
‘Une abondance extra ordinaire’: The Porcelain Collection of Amalia van Solms
Alle getoonde objecten komen uit de collectie van het Rijksmuseum van Oudheden, tenzij anders aangegeven.
Bekijk nog meer web-exposities
