Olympia

In 1896 werden in Athene de eerste Olympische Spelen gehouden, maar eigenlijk gebeurde dat in een andere vorm al veel eerder, namelijk in 776 v.Chr. in Olympia, een heiligdom dat aan de oppergod Zeus was gewijd. Olympia is nu de naam van een opgraving in de landstreek Elis op de Peloponnesos, waarvan de directe omgeving in de klassieke oudheid was volgebouwd met tempels, altaren en beelden. Het heiligdom beschikte ook over een stadion, waar net als nu om de vier jaar de Spelen werden gehouden. De vierjaarlijkse frequentie leidde zelfs tot een tijdrekening in Olympiaden, die nog tot ver in de 4de eeuw na Chr. in stand bleef.

Redenen voor sportevenementen

Sportevenementen werden in de Griekse oudheid dikwijls gehouden ter gelegenheid van de lijkverbranding van een dode held, maar er waren ook andere gelegenheden waarvoor ze werden georganiseerd. In de 8ste tot de 6de eeuw v.Chr. hadden sportwedstrijden een overheersend sacraal karakter, dat op de een of andere manier verbonden was met een religieus feest en een heiligdom. Tegelijkertijd werden ze ook beschouwd als een krachtmeting tussen stadstaten (poleis), alsof er een oorlog moest worden uitgevochten. De winnaars werden door hun patriottische stadgenoten als ware oorlogshelden op het schild gehesen. Een zege bracht waardering, roem en heroïek. Verliezen was een schande.

Beloning

Aanvankelijk werden de winnaars beloond met een olijftak, maar algauw ontvingen ze ook aanzienlijke geldsommen of andere grote geschenken van de stadstaat waartoe ze behoorden. Voor het winnen van een wedstrijd kregen ze soms een bedrag dat het gemiddelde jaarsalaris te boven ging. Sommigen werden zelfs geëerd met een standbeeld of een gedicht. Winnen was een louterende prestatie waarop een goddelijke zegen rustte, maar diende ook een politiek doel. Een stadstaat er kon zijn blazoen mee oppoetsen en zich onderscheiden van concurrerende stadstaten. Sportevenementen bij een heiligdom stonden open voor deelnemers uit de hele Griekse wereld, en daarvoor moest bijna alles wijken. Zo nodig werd er een wapenstilstand overeengekomen om een onderlinge oorlog op te schorten. Dat gebeurde ook bij de eerste Spelen in Olympia.

Vijfkamp

De Spelen begonnen aanvankelijk op kleine schaal met hardlopen. Niet veel later kwamen daar de wagenrennen bij, en weer later, met een toename van het aantal deelnemers uit verschillende stadstaten, tal van andere disciplines. De wagenrennen vormden misschien wel het spectaculairste en meest prestigieuze onderdeel. Populair was ook de vijfkamp (pentathlon) die bestond uit hardlopen, verspringen, discuswerpen, speerwerpen en worstelen. De discus was aanvankelijk gemaakt van steen en later van brons. De speer was gevormd uit vlierhout en gedeeltelijk omwikkeld met touw waaraan een lusje zat om de wijsvinger in te steken voor een extra effect.

Worstelen en boksen

Worstelen was een sport voor stevige kerels, net als het boksen. Boksers droegen geen handschoenen, maar strak gespannen leren riemen om hun handen. Dat gaf soms minder prettige wonden aan het hoofd. Een vechtsport waarbij veel was toegestaan – het pankration – werd beschouwd als het toppunt van kracht. Daarbij mocht men de tegenstander wurgen, schoppen of doodslaan. Voor de toeschouwers was dit een hooggewaardeerde kunstvorm.

Hardlopen

Het hardlopen voltrok zich op verschillende afstanden. Lopers sprintten in het ene geval het stadion op en neer, in Olympia een afstand van tweemaal 192 meter. In een ander geval werd het stadion twaalfmaal in de lengte gelopen. Daarnaast was er nog een wedren met wapenuitrusting, die over twee lengtes van het stadion verliep.

Feestmaal

De wedstrijden werden afgewisseld met gebeden en offers – op de derde dag van de Olympische Spelen werden op het altaar van Zeus honderd ossen geslacht. Het sportevenement werd besloten met een feestmaal in het heiligdom.

Pijn toedienen en incasseren

De Griekse Spelen waren veel meer dan een wedstrijd met fysieke inspanning en vaardigheid om een prijs (athlon) in de wacht te slepen. Het was ook een beproeving om pijn te incasseren en toe te dienen. Dat vereiste een fanatieke, welhaast oorlogszuchtige wil om te winnen. Geen plezier of vermaak, maar een strijd op leven en dood – zo moet het er bij de oude Grieken soms letterlijk aan toe zijn gegaan. De mythologische inspiratiebron voor zulke krachtmetingen was Herakles, een buitenechtelijke zoon van Zeus, die als straf twaalf onmenselijk zware werken opgelegd had gekregen die hij moest zien te volbrengen om aan de wraakgodinnen te ontkomen.

Diverse spelen en wedstrijden

De Olympische Spelen waren onderdeel van het ‘Heilige Vierluik’ en werden om beurten gehouden in Olympia, Corinthe, Nemea en Delphi. Deze pan-Helleense Spelen vormden een evenement voor alle Grieken. Daarnaast waren er veel regionale sportwedstrijden waar beroepsatleten van konden leven. Zulke wedstrijden waren onderdeel van de religieuze kalender van een stad.

Belangrijk element

Het zal duidelijk zijn dat sportbeoefening een belangrijk element was in het maatschappelijk leven van de oude Grieken. In Sparta was het bedrijven van sport zelfs een vast onderdeel van de gemeenschappelijke opvoeding van de jeugd, een soort staatsaangelegenheid. Het behoorde daar, maar ook elders, in de meeste gevallen tot het domein van de (zelfbenoemde) aristocratie. Het gewone volk kwam er zelden aan te pas.

Gymnasion

Het competitie-element in de sport leidde tot een belangrijk instituut in de Griekse cultuur, namelijk het gymnasion, een openbare ruimte voor sportbeoefening, meestal in de buurt van een badhuis. Wie thuis de mogelijkheid niet had, kon hier zijn dagelijkse work-out doen en tegelijk ook meedoen aan het sociale verkeer. Zo raakte de staat direct bij de lichamelijke opvoeding betrokken en werd de sport gedemocratiseerd en toegankelijk gemaakt voor alle burgers. Later zou de functie van de gymnasia worden uitgebreid met onderwijs in artistieke en intellectuele zaken, wat uiteindelijk grote invloed zou hebben op de vorming van burgers in het algemeen.

Naakt sporten

In de gymnasia deden sporters volledig ontkleed aan wedstrijden mee, een typisch Griekse gewoonte, ingegeven door een Spartaanse traditie. Aan de Griekse beeldhouwkunst kunnen we zien dat mannen er geen moeite mee hadden om zich gymnos (naakt) te vertonen. Voor vrouwen was naakt rondlopen taboe. Aanvankelijk hield de gemiddelde burgerman zijn lichaam goed in vorm om beschikbaar te zijn voor militaire dienst. Met de komst van beroepslegers verdween deze burgerplicht en werd er louter in het gymnasion getraind om er goed uit te zien. Dat leidde tot erotische spanningen, maar diende ook een moreel doel: wie er goed uitzag, was per definitie een goed mens.