Rituelen

In de klassieke oudheid zien we de sporen van de ene beschaving dikwijls in een andere terug. Dat was ook het geval bij de Etrusken. Hun cultuur stond onder grote invloed van de Grieken. Dat gold niet alleen voor de godenwereld, het was ook zichtbaar in de mythologie. Maar er waren ook verschillen. De Etrusken hechtten misschien wel meer dan enig ander volk grote waarde aan voorstellingen en gebruiken rondom de dood en het hiernamaals. Zij geloofden in voortekenen en in een kosmische samenhang, een mogelijke erfenis uit het Nabije Oosten. Belangrijke beslissingen werden meestal niet genomen zonder dat daar een ritueel aan voorafging. Ze offerden dieren, analyseerden de vlucht van vogels of keken naar de richting van een blikseminslag.

Disciplina etrusca

De rituelen waren onderdeel van de disciplina etrusca (in het Latijn overgeleverd door de Romeinen), een leerpraktijk voor hoe de mens moest omgaan met de goden. Auguren, een soort priesters, speelden daarbij een belangrijke rol. Zij verdeelden het domein van de hemel en de aarde met hun staf in vakken die elk aan een bepaalde godheid waren gewijd. Ze bekeken de lever van het offerdier, die als een microkosmos werd gezien waarin elke god een bepaald plekje bezat. Waren er afwijkingen, dan kon dit slecht nieuws betekenen. Vervolgens werd het ritueel in gang gezet. Dat leidde tot een toekomstvoorspelling die aldus met hulp van de goden werd verkregen.

Belangrijkste tempel

Over de Etruskische godenwereld is betrekkelijk weinig bekend. We weten wel dat de belangrijkste tempel van het oude Rome, het Capitool, van Etruskische oorsprong is. Dit gebouw werd begin 6de eeuw v.Chr. door de Etruskische koning Lucius Tarquinius Priscus gesticht op de zuidelijke flank van de Capitolijn, een bijna vijftig meter hoge heuvel in de stad. De tempel was gewijd aan de belangrijkste drie-eenheid in de godenwereld: de goden Tinia (beter bekend als de Griekse oppergod Zeus of latere Romeinse god Jupiter), Uni (Hera of Juno) en Menrva (Athena of Minerva). Daarnaast hadden ook andere goden er een plaats gekregen, zoals Fufluns (Dionysus), Nethuns (Neptunus) en Selvans (Silvanus).

Griekse invloed

Hoe groot de invloed van de oude Grieken op het religieuze leven van de Etrusken was weten we niet precies. In sommige steden langs de oostkust werden behalve de eigen Etruskische goden ook Griekse goden aanbeden. Dat hing samen met de intensieve handel die daar met de Grieken werd gedreven. Het zou overigens heel goed kunnen dat de Griekse invloed niet veel verder ging dan de afbeeldingen van mythologische voorstellingen op kunstvoorwerpen, zoals op de achterkant van Etruskische handspiegels die in groten getale zijn opgegraven.

Dodensteden

Dat de Etrusken de wereld rondom de dood en het hiernamaals belangrijk vonden blijkt wel uit de vele duizenden grafkamers die zijn gevonden in de zogenoemde dodensteden (necropoleis) tussen Vulci en Cerveteri. Van deze vondsten is verreweg het grootste deel in de achterliggende eeuwen geplunderd door grafrovers, waardoor er een schat aan archeologisch materiaal verloren is gegaan.

Voor de rijken

In Cerveteri (voorheen Caere) zijn nog wel spectaculaire opgravingen verricht in onderaardse grafkamers die eruitzagen als huizen. Daar werden indrukwekkende beelden, juwelen en vazen aangetroffen. In de stad Tarquinia zijn bovendien opzienbarende fresco’s gevonden, zo helder van kleur, dat het leek alsof ze gisteren waren geschilderd. Op deze schilderingen zijn taferelen te zien van begrafenissen, de Etruskische geschiedenis en het dagelijks leven. De grafkamers waren overigens bedoeld voor de rijken, koningen en aristocraten. Gewone dode burgers kwamen er niet in.

Grafkamers als huizen

De dodenkamers laten ook zien hoe de Etrusken omgingen met hun overledenen. Net als bij de Grieken moest de ziel van de dode een goede zorg en behuizing krijgen, omringd door meubels, wapens, gebruiksartikelen en andere alledaagse dingen, om veilig te kunnen voortleven in het hiernamaals. Vandaar dat de grafkamers iets weg hadden van een huis. Net als bij de Grieken werd er van een uitvaart soms een ware happening gemaakt met uitbundige maaltijden, inclusief voedsel en drank voor de overledene, en zogenoemde ‘lijkspelen’, sporttoernooien die aan de doden en de goden waren gewijd.

Mythologie

De invloed van de oude Grieken is ook terug te zien in de kennis die de Etrusken hadden van de mythologie, zoals de door Homerus geschreven sagen of verdichtsels over Griekse helden. Ze wisten welke gebeurtenissen zich hadden voltrokken tijdens de Trojaanse oorlog, ze kenden Odysseus, Achilles, Hector, Theseus en Herakles, en waren ook op de hoogte van de mythologische verhalen rond de centauren (paarden met het bovenstuk van een mens) en de Minotaurus, een boosaardige figuur uit de Griekse mythologie met de kop en staart van een stier en het lijf van een man, die door Theseus werd omgebracht.

Cycloop Polyphemus

De Griekse mythologie en de dood komen bij de Etrusken samen in het homerische verhaal over Polyphemus, een reusachtige cycloop (figuur met één oog) die Odysseus, koning van Ithaca, en zijn mannen in een grot gevangen houdt en hen één voor één opeet. Odysseus weet op zeker moment het oog van de cycloop met een aangepunte boomtak te doorboren en hem te verblinden, waarna hij uit de grot ontsnapt.

Verbeelding van de dood

Het is een scène die staat afgebeeld op een grote Etruskische terracotta-vaas uit circa 625 v.Chr. en een van de eerste Etruskische verwijzingen naar de Polyphemus-mythe. Een latere fresco in een grafkamer in Tarquinia en talrijke urnen en vazen laten hetzelfde tafereel zien. Wetenschappers denken dat de plaats van de fresco en de urnen – een grafkamer – niet toevallig is gekozen. Zij gaan ervan uit dat de Etrusken deze mythe over de verblinde cycloop in verband hebben gebracht met de dood. Het verhaal was voor hen een (allegorische) manier om de dood te verbeelden.