Het Romeinse heiligdom in Herwen-Hemeling – volop in het nieuws op maandag 20 juni jl. – is een archeologische ontdekking zoals die maar zelden wordt gedaan. Maar wat is nu de nationale en internationale betekenis van deze ontdekking?

De eerste vondsten

Samen met een kleine groep kenners van de Romeinse archeologie werd ik op 31 januari 2022 deelgenoot gemaakt van deze vondst. De opgravers van het bedrijf RAAP uit Zutphen, maar ook medewerkers van de provincie Gelderland, besloten namelijk al in een vroeg stadium externe expertise in te schakelen, een lovenswaardig initiatief om zo veel mogelijk gebruik te maken van de aanwezige kennis in Nederland. Eind januari was nog niet helemaal duidelijk om wat voor soort vindplaats het nu ging in Herwen. Op 13 april mochten de betrokken Romeinenkenners ook een bezoek brengen aan de opgraving. Daar lag op een aantal tafels de oogst van de afgelopen weken: veel stukken kalksteen met letters, stukken beeldhouwwerk, Romeinse dakpannen met stempels van het Neder-Germaanse leger en een keur aan metalen voorwerpen, waaronder veel mantelspelden.

Slag om de arm

De hoeveelheid steenfragmenten met inscripties, in Nederland zeldzame vondsten, was al dusdanig groot dat hier iets heel bijzonders aan de hand moest zijn geweest. De vorm van de stenen met inscripties wees in ieder geval op de aanwezigheid van altaren en dat maakte de interpretatie van de vindplaats als zijnde een Romeins heiligdom heel aannemelijk. In de opgraving was een gemetselde vloer te zien en sporen van een grote waterput, maar aangezien dat allemaal nog niet verder was uitgegraven, moest voor de betekenis van de vindplaats nog een slag om de arm worden gehouden.

Een Romeins heiligdom

Enkele dagen na het bezoek van de Romeinenkenners werden complete Romeinse altaren gevonden, voorzien van inscripties. Ook bleek onder de gemetselde vloer een Gallo-Romeinse tempel te liggen. Dit soort tempels, bestaande uit een toren met een zuilengalerij rondom, was het meest voorkomende tempeltype in Noordwest-Europa in de Romeinse tijd. De grote waterput bleek in werkelijkheid een stenen bassin te bevatten, waar men door middel van een trap in kon afdalen, mogelijk voor een rituele reiniging of iets dergelijks. Het bassin was waarschijnlijk overkapt. Deze vondsten maakten duidelijk dat het in Herwen inderdaad om een Romeins heiligdom moest gaan. Op de vele altaren zijn wijdingen aangebracht voor het keizerlijk huis, Mercurius, Jupiter, Jupiter Serapis en met name voor Hercules Magusanus, de belangrijkste god van de Bataven.

Vele complete altaren

De altaren in Herwen zijn opgericht door Romeinse soldaten, die in het naburige fort Carvium (dat onderdeel was van de Romeinse grens, de limes) gelegerd waren. De laatste keer dat zo veel complete altaren werden gevonden was in 1970, toen schipper Klaas Bout uit Tholen enkele stenen met letters aantrof in zijn visnetten tijdens het vissen op de Oosterschelde in Zeeland. In de jaren daarna werd vanuit het Rijksmuseum van Oudheden een viscampagne opgezet, waarbij in totaal meer dan driehonderd (fragmenten en complete stukken van) altaren werden opgevist. Een spectaculaire vondst, maar helaas was ook het bijbehorende heiligdom in de Oosterschelde verdwenen, waardoor we niet weten hoe dit eruit heeft gezien. Daarbij zijn er nauwelijks andere offergaven opgevist en lag dit heiligdom in tegenstelling tot Herwen niet langs de limes.

Andere heiligdommen in Nederland

Zijn er dan nog andere plekken in Nederland waar Romeinse heiligdommen zijn gevonden? Dat is inderdaad het geval. Een bekende vindplaats is de tempel van Empel, vlak bij Den Bosch. Dit compleet opgegraven tempelcomplex, bestaande uit een tempel omgeven door een omheiningsmuur en voorzien van een groot gebouw, was een belangrijk heiligdom en vermoedelijk ook aan Hercules Magusanus gewijd, net als de tempel in Herwen. Op het terrein in Empel zijn veel offergaven gevonden en daarmee is het goed vergelijkbaar met Herwen. Maar er zijn geen altaren gevonden en ook Empel ligt niet langs de limes.

Nijmegen

Een ander, indrukwekkend heiligdom is het dubbele tempelcomplex dat in de jaren 90 is opgegraven in Nijmegen, op het Maasplein. Hier stonden twee tempels, omgeven door zuilengalerijen en aan de zijkanten voorzien van gebouwen. Op dit terrein zijn eveneens offergaven gevonden, hoewel kleiner in aantal, maar er zijn nauwelijks altaren aangetroffen. Ook gaat het hier om een typisch heiligdom in een Romeinse stad, maar opnieuw niet om een tempelcomplex in de militaire sfeer, zoals in Herwen.

Elst

In Elst tenslotte, zijn twee Romeinse heiligdommen opgegraven. Onder de Grote Kerk bevond zich een van de grootse Gallo-Romeinse tempels ten noorden van de Alpen. Een eind verderop is nog een tweede tempel gevonden, in de wijk Westeraam. De opgraving van beide tempels leverde fraaie gebouwplattegronden op en ook onderdelen van het gebouw zelf, zoals architectuurfragmenten, maar er zijn nauwelijks offergaven en helemaal geen altaren gevonden. Aan welke goden de tempels zijn gewijd is niet helemaal duidelijk; voor de tempel onder de Grote Kerk wordt vermoed dat hier Hercules (Magusanus) werd vereerd, maar dat is gebaseerd op een beperkt aantal vondsten. Kortom, een ontdekking van zo’n compleet Romeins heiligdom als in Herwen is ongeëvenaard in Nederland. Maar hoe zit het in het buitenland?

Romeinse heiligdommen in het buitenland

In Noord-Engeland, in de omgeving van de Muur van Hadrianus, zijn op twee plaatsen delen van Romeinse heiligdommen opgegraven. Zo ligt er in Maryport een klein heiligdom, waar een twintigtal complete altaren is gevonden. Deze altaren waren aan het eind van de Romeinse tijd in de grond begraven om als stut te dienen, waar houten palen op konden staan. In de jaren 2013-2015 zijn de bijbehorende tempels opgegraven, een rechthoekige en een ronde tempel. Hierbij is een beperkt aantal offergaven gevonden. In Vindolanda, misschien wel de meest iconische Romeinse vindplaats bij de Muur van Hadrianus, al is het maar omdat daar ieder jaar wordt opgegraven, is eveneens een tempel gevonden. De omgeving van dat gebouw is niet volledig onderzocht, maar er zijn niet veel altaren gevonden en weinig offergaven.

Duitsland

In Duitsland, net over de Nederlandse grens, is bij Kalkar een Romeins heiligdom gevonden voor de godin Vagdavercustis. Het tempelcomplex was hier omgeven door een omheiningsmuur. Op het terrein zijn naast de sporen van twee tempels en een mogelijk priesteronderkomen dan wel herberg, ook veel offergaven gevonden, maar nauwelijks altaren. Ook in Duitsland, in Osterburken en Obernburg, zijn heiligdommen gevonden met tientallen (delen van) altaren, maar ook met stenen sokkels, waar in een aantal gevallen zelf nog een altaar op stond. In Osterburken is ook het bijbehorende (houten) heiligdom gevonden. Hier zijn echter nauwelijks offergaven aangetroffen. De Romeinse heiligdommen uit Engeland en Duitsland hebben met Herwen gemeen dat ze op hoger gelegen, soms wat natte, plaatsen liggen, in de omgeving van waterbronnen. Ook liggen deze Britse en Duitse heiligdommen langs de limes. Maar ze zijn allen veel minder compleet dan Herwen en hebben in de meeste gevallen (veel) minder inscripties opgeleverd.

Herwen-Hemeling: een uitzonderlijke ontdekking

In Nederland is het Romeinse heiligdom van Herwen-Hemeling de belangrijkste vondst op het gebied van de Romeinse religie sinds de ontdekking van de altaren van Nehalennia, nu meer dan vijftig jaar geleden. Maar eigenlijk is Herwen enig in zijn soort in Nederland. Sterker nog, het Romeinse heiligdom van Herwen is een van de best bewaarde Romeinse cultusplaatsen van Noordwest-Europa. Het is als het ware een tijdscapsule waarin altaren, bouwinscripties, gebouwen, offergaven en standbeelden bij elkaar bewaard zijn gebleven. Herwen-Hemeling is daarmee van internationaal belang, omdat deze plaats de kennis over de Romeinse religie, en zeker ook over de limes vergroot. Zo zijn veel wijdingen gedaan door officieren van het tweede cohort, waarvan niet veel bekend is. Ditzelfde cohort sloeg in de jaren 124-125 slagstempels in de houten palen die gebruikt werden voor de limesweg in Valkenburg (Zuid-Holland). De vermelding, op een van de inscripties, van de gouverneur van de Romeinse provincie waartoe Nederland destijds behoorde, toont aan dat het Herwense heiligdom ook van bovenlokale betekenis is geweest.

Zorgvuldig opgegraven

Het is dan ook bijzonder spijtig dat deze ontdekking niet eerder is gedaan, want dan was er de mogelijkheid geweest om deze bijzondere vindplaats binnen het Unesco Werelderfgoed De Neder-Germaanse limes te behouden. Dat had de plek zeker verdiend. Door de alertheid van vrijwilligers van de Vereniging van Vrijwilligers in de Archeologie (AWN), die de vindplaats ontdekten en de professionele archeologen inschakelden, maar zeker ook door de moeite die zowel de provincie Gelderland als de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed hebben gestoken in het financieren van dit onderzoek, kon dit belangrijke Romeinse heiligdom worden onderzocht. De archeologen van RAAP, die maandenlang in het veld hebben gewerkt, hebben de vindplaats buitengewoon zorgvuldig opgegraven, waardoor de vondsten en sporen die in de grond aanwezig waren, op een later moment op een goede manier kunnen worden bestudeerd en gepubliceerd.

Uitdaging

In ieder geval is Nederland, en zelfs Noordwest-Europa, een nieuw Romeins heiligdom rijker. De uitdaging voor de komende jaren zal zijn om dit complex zo goed mogelijk te analyseren en te publiceren, en om de informatie toegankelijk te maken voor het grote publiek.

• De vondsten uit het Romeinse heiligdom Herwen-Hemeling zijn t/m 30 september 2022 te zien in Museum Het Valkhof in Nijmegen.