Grote tentoonstelling met (inter)nationale topstukken

te zien t/m 17 maart 2024

Nederland in het midden van de Middeleeuwen

Deze grote tentoonstelling voor alle leeftijden neemt u mee op een kleurrijke tijdreis door het midden van de Middeleeuwen, met het jaar 1000 als eindbestemming. De expositie brengt u dicht bij de mensen van deze tijd en hun ideeën over de wereld. Het jaar 1000 voert langs hun dorpen, bezoekt de keizerlijke residentie in Nijmegen, en klopt aan bij de kathedraal van Utrecht en de schatkamers van Maastricht. Ook neemt u een kijkje in Byzantium en het Rome van duizend jaar geleden.

Van zilveren Vikingdrinkhoorn tot oudste schaakstukken

In de tentoonstelling ziet u meer dan vierhonderd objecten uit heel Nederland, en ook ver daarbuiten. Daaronder bevinden zich vrijwel alle belangrijke archeologische voorwerpen uit de periode 900-1100 die in ons land zijn gevonden. Topstukken zijn een Vikingdrinkhoorn uit de Onze Lieve Vrouwe-basiliek in Maastricht en het beroemde Evangeliarium van Egmond uit de Koninklijke Bibliotheek. Maar ook zwaarden, scheepshout en gouden sieraden zijn van de partij (waaronder de recente schatvondst van Hoogwoud), evenals muntschatten, het borstkruis van Sint-Servaas, de oudste schaakstukken van Nederland en een houten ladder uit een waterput. Uit internationale verzamelingen zijn belangrijke voorwerpen geleend, zoals een tafeltje van ivoorsnijwerk met keizer Otto II uit het Castello Sforzesco (Milaan) en een astrolabium uit het Landesmuseum Kassel in Duitsland.

Tijd van grote veranderingen

Het midden van de Middeleeuwen, de periode 900-1100, is voor Nederland een tijd van ingrijpende veranderingen in landschap, bevolking, bebouwing, taal en cultuur. Tussen 900 en 1100 ontstaat een ‘Nederland’ dat nu nog herkenbaar is, met dijken om ontgonnen land, een burcht na elke rivierbocht en kerktorens aan de horizon.

Nieuwkomers in Nederland

Het gebied dat nu Nederland is, wordt rond het jaar 1000 geregeerd door bisschoppen en behoort tot het Heilige Roomse Rijk. Het zijn ook de eeuwen waarin op grote schaal oosterse en westerse kennis worden uitgewisseld: muziekschrift, het cijfer 0 en het schaakspel zijn nieuwkomers in de lage landen. Aan het einde van het millennium werd het einde van de wereld verwacht. De mensen zagen voortekens in zonsverduisteringen, overstromingen en komeetverschijningen. Maar uiteindelijk gebeurde er niets. Het jaar 1000 vertelt de verhalen van deze middeleeuwers, over hun dagelijks leven en hun verwachtingen van de millenniumwisseling.

Keizers in Nijmegen

De machtigste persoon in deze periode was de keizer van het Heilige Roomse Rijk, met het Duitse Rijnland als centrum van de macht. Een groot rijk besturen vergt veel reizen en daarbij verbleven de keizers op paltsen, versterkte paleizen. Vanaf 972 werd dit rijk geleid door het powerkoppel keizer Otto II en keizerin Theophanu, die in Byzantium was geboren. Hun favoriete palts lag in Nijmegen. In de tentoonstelling verrijst die in een levensgrote game. (Jonge) bezoekers kunnen zich interactief een weg banen door een juichende menigte en langs paleiswachters, om uiteindelijk Theophanu en Otto persoonlijk te ontmoeten.

Fibula gezicht Het jaar 1000

Mantelspeld met mannenkopje (fibula) uit 800-900 | Collectie: particuliere bruikleengever

Het jaar 1000 zalen

Een blik in de 'schatkamer', een van de tentoonstellingszalen van 'Het jaar 1000'

Tentoonstellingsboek

Conservator Annemarieke Willemsen schreef voor Het jaar 1000 het gelijknamige tentoonstellingsboek, een rijk geïllustreerde uitgave van 144 pagina’s. Ze vertelt hierin over schatkamers vol heiligen, machthebbers op de palts en trekt de wijde middeleeuwse wereld in naar Rome en het Byzantijnse Rijk. Dit alles wordt vergezeld van beschrijvingen van de objecten uit de expositie en een opsomming van vindplaatsen, schepen en schatvondsten in Nederland uit de periode 900-1100.

Podcastserie

Bij de tentoonstelling maakte het Rijksmuseum van Oudheden een vierdelige podcastserie. Annemarieke Willemsen (conservator collectie Middeleeuwen) en haar team deden de afgelopen drie jaar uitgebreid onderzoek naar de periode 900-1100. In de serie nemen ze hun luisteraars mee op deze ontdekkingsreis.

Familieroutes (vanaf 4 en vanaf 8 jaar)

Voor families en kinderen is Het jaar 1000 extra leuk met een speurroute. Kinderen vanaf 4 jaar kunnen de speurtocht doen. Lukt het om alle voorwerpen te vinden die archeologen zijn vergeten op te graven? Voor kinderen vanaf 8 jaar is er een ontdekkingsreis naar het jaar 1000. Met een dagboek ga je op reis door het Nederland van duizend jaar geleden en maak je kans op een mooi priizenpakket.

  • Te koop bij de entreebalie van het museum (€ 2,95)

En verder…

  • Het jaar 1000-kinderactiviteiten in de kerstvakantie (23 december 2023 t/m 7 januari 2024)
  • Re-enactment-dag over het dagelijks leven rond het jaar 1000 (zondag 7 januari 2024)
  • Middeleeuws schaaktoernooi op 18 februari 2024.
  • Elke maand een lezing over het midden van de Middeleeuwen, georganiseerd door vriendenvereniging RoMeO.
  • RMO Magazine (€ 3,95), met o.a. artikelen over de tentoonstelling en het onderzoek naar objecten (een uitgave van vriendenvereniging RoMeO).
  • Rondleiding met gids voor groepen.
  • Interactieve rondleiding voor leerlingen uit het primair onderwijs (groep 7-8) en voortgezet onderwijs.

Samenwerking en bruiklenen

Naast de eigen Leidse collectie zijn er talrijke bruiklenen uit binnen- en buitenland: belangrijke objecten uit internationale verzamelingen, zoals het Castello Sforzesco (Milaan), het National Museum Finland (Helsinki) en het Landesmuseum Kassel. Daarnaast zijn bruiklenen uit meer dan veertig Nederlandse musea, erfgoedinstellingen en particuliere verzamelingen, waaronder de Nationale Numismatische Collectie (Amsterdam), Museum Catharijneconvent (Utrecht), het Fries Museum (Leeuwarden), Rijksmuseum (Amsterdam) en KB, de nationale bibliotheek (Den Haag).

  • Leidse Willeram | In de tentoonstelling ziet u het boek De Leidse Willeram. Op het tekstbordje vertellen we over het woord ‘turtulduvan’, dat op een van de bladzijden staat geschreven (afbeelding). In de tentoonstelling ligt het boek echter niet op deze bladzijde opengeslagen, omdat de inkt van die pagina’s te kwetsbaar is om aan een constante lichtbron bloot te stellen.
  • Waarschuwing | In een van de tentoonstellingszalen zijn menselijke resten te zien, evenals het skelet van een hond.

Onderzoeksproject

De inhoud van de expositie en het tentoonstellingsboek is gebaseerd op een driejarig onderzoeksproject, dat onder leiding staat van dr. Annemarieke Willemsen en gesteund wordt door het Koninklijk Nederlands Instituut Rome.

Met dank aan

De tentoonstelling kwam tot stand met dank aan het Mondriaan Fonds, Vriendenverenging RoMeO, de Nico Nap Foundation, het Elizabeth Huss Fonds en Labrys Reizen. Het Rijksmuseum van Oudheden wordt gesteund door de Vriendenloterij.

Het jaar 1000 logobalk

Zwaard Ulfberht Het jaar 1000

Zwaard met inscriptie 'Ulfberht' uit 950-1000 | Collectie: RMO

Schild van elandgewei Het jaar 1000

Schild van elandgewei uit 975-1020 | Collectie en foto: Rijksmuseum, Amsterdam