Een kleine tentoonstelling met bijzondere invalshoek
(uitsluitend online te zien)
door:
Ruurd Halbertsma, conservator collectie Klassieke wereld
Een blik in de toekomst
Zorgen over de toekomst zijn inherent aan het menselijk bestaan. Op belangrijke momenten in het leven zou iedereen wel eens een blik in de toekomst willen werpen. Maar mensen hebben niet de mogelijkheid om met zekerheid iets te weten te komen over wat er voor ons in het verschiet ligt. In de Grieks-Romeinse wereld was er een vast geloof in de alwetendheid van de goden en in het bestaan van voortekenen. Maar hoe kon men de goden iets laten vertellen over de toekomst? En hoe kon men de voortekenen op een goede manier interpreteren? Hier was hulp voor nodig, van priesteressen, priesters en zieners.
Goden, orakels en voortekenen
In deze pop-up tentoonstelling is een aantal voorwerpen uit de klassieke collectie verzameld, die ons iets kunnen leren over de antieke wereld van voorspellingen. Op veel heilige plaatsen konden de goden ondervraagd worden. Maar de godentaal moest wel geduid worden door speciale priesters. Mensen ondernamen lange reizen naar de beroemde orakels van Delphi of Dodona, of ze zochten antwoorden bij kleinere heiligdommen. Maar in het leven van alledag kon je ook bij zieners terecht, die voor geld de toekomst voorspelden. Dit deden ze op allerlei manieren, met soms meer en soms minder succes…
Voorspellingen in de wereld van Grieken en Romeinen
Tik of klik op de voorwerpen voor meer informatie.
Delphi: de navel van de wereld
Het heiligdom van Delphi was ontstaan rond een diepe spleet in de aarde, van waaruit bedwelmende gassen opstegen. Deze ‘navel van de wereld’ werd als het middelpunt van de Helleense wereld beschouwd: een plaats waar contact tussen goden en mensen mogelijk was. Het heiligdom was gewijd aan de god Apollo, die hier staat afgebeeld. Naast Apollo staat een drievoet, met daarop een ronde steen. Dit is het symbool voor de navel van de wereld, de omphalos. In de tempel van Apollo nam de priesteres Pythia plaats op de drievoet, en liet zich inspireren door de onderaardse dampen. Zij sprak dan haar beroemde orakels uit.
- standbeeld van Apollo, met drievoet en omphalos
- datering: 50-350 na Chr.
- afkomstig uit: Italië
- inventarisnummer: Pb 95
Broedertwist
De orakels van de priesteres Pythia waren niet altijd makkelijk te duiden. Vooral bij politiek gevoelige vraagstukken was er ruimte voor verschillende interpretaties. Toen de held Heracles een vraag stelde aan Pythia over een kwaal die hem plaagde, kreeg hij geen antwoord. Hij werd hierover zó kwaad, dat hij de drievoet wilde roven om ergens anders een nieuw orakel te stichten. Dit kon Apollo natuurlijk niet laten gebeuren. Deze afbeelding laat de halfbroers zien, terwijl zij vechten om het bezit van de drievoet. Zeus maakte met een bliksemschicht een einde aan de strijd. Het orakel bleef in Delphi, en Heracles kreeg antwoord op zijn vragen.
- schenkkan met Heracles, Apollo en de drievoet van Delphi
- datering: 490-480 v.Chr
- afkomstig uit: Athene, Griekenland
- inventarisnummer: PC 84
Godinnen van de aarde
De oudste orakels waren verbonden met de cultus van de aarde. Een belangrijke rol daarbij speelde de slang, een dier dat opduikt uit de aarde en er weer snel in kan verdwijnen. Op Kreta zijn beeldjes van godinnen teruggevonden, die slangen in hun handen vasthouden. De ‘Grote Godinnen’ van de aarde droegen namen als Gaia en Rhea. In het eerste millennium v.Chr. werd hun plaats ingenomen door mannelijke goden. Apollo doodde de slang Python en werd de nieuwe god van Delphi. Het orakel van Dodona, in Noord-Griekenland, werd overgenomen door Zeus, al bleef de godin Dione hier nog wel in ere.
- zegelsteen van carneool: godin met slang
- datering: 100-25 v.Chr.
- afkomstig uit: onbekend
- inventarisnummer: GS-00287
Berichten uit de onderwereld
Net als de goden verbleven ook de zielen van overledenen in een andere dimensie. De ‘onderwereld’ was een plaats waar informatie over de toekomst gezocht kon worden. Homerus beschreef al hoe Odysseus instructies kreeg van de tovenares Circe om de geesten tijdelijk tot leven te wekken. Hij ziet er zijn moeder terug, en overleden kameraden, in een diep emotionele setting. Bij spelonken en diepe meren waren de toegangen tot de onderwereld te vinden. Hier lagen ook necromanteia, de dodenorakels waar mensen in contact met de overledenen konden komen. Priesters zorgden voor hypnose en verdovende middelen, waardoor het bovennatuurlijke mogelijk werd.
- terracotta groep: Hermes brengt een overleden vrouw naar de onderwereld
- datering: 19de eeuw
- afkomstig uit: Wenen
- inventarisnummer: Ta 30
Geen vlees op de botten
Het gebruik om de toekomst te voorspellen met botten was verwant aan de praktijken in de doden-orakels. Botten blijven als enige over van het lichaam en bezitten magische eigenschappen. In veel oude culturen komt osteomantie voor, het voorspellen van de toekomst aan de hand van botten. In het oude China werden vragen over de toekomst op schouderbladen gekrast. Deze werden vervolgens in het vuur gegooid. De manier van verbranden gaf het antwoord op de vraag. In Griekenland en Rome werden bikkels (astragaloi) gebruikt. Deze botjes uit het enkelgewricht van schapen werden omhoog gegooid. Het patroon van vallen gaf uitsluitsel over de toekomst.
- set van twaalf bikkels
- datering: 3de-2de eeuw v.Chr.
- afkomstig uit: Griekenland
- inventarisnummer: TB
Etrusken met toekomst
De Etrusken werden door de Romeinen beschouwd als de meest bedreven voorspellers van de toekomst. Er bestond een heel corpus aan Etruskische geschriften over de verschillende manieren om voortekenen te interpreteren (de Disciplina Etrusca). Zo kon de lever van een offerdier belangrijke informatie geven over de goede of minder goede gezindheid van een god. Vorm en grootte van bliksems werden ook geïnterpreteerd. En het observeren van vogels was de taak van een apart priestercollege. De hemel werd verdeeld in verschillende vakken, en de vlucht van de vogels in diverse richtingen was bepalend voor de toekomst.
- Etruskische priester (met hoed) tussen twee krijgers
- datering: 520-500 v.Chr.
- afkomstig uit: Etrurië, Italië
- inventarisnummer: K 1956/8.1
De Sibylle van Cumae
Een van de toegangen tot de onderwereld bevond zich bij het Meer van Avernus, bij de Golf van Napels. Hier resideerde een vrouw met voorspellende gaven. Ze werd de Sibylle van Cumae genoemd. Ze woonde in een grot, waar ze ook haar profetieën deed. Apollo had de Sibylle een (bijna) eeuwig leven gegeven, maar niet de eeuwige jeugd, zodat zij als een hoogbejaarde vrouw door het leven ging. Een deel van haar boeken vol profetieën werd in Rome bewaard. Deze werden de ‘Sibillijnse Boeken’ genoemd. Slechts in tijden van extreem gevaar werden ze door een speciaal priestercollege geraadpleegd. De Sibylle van Cumae begeleidde ook Aeneas op zijn tocht naar de onderwereld.
- Portret van een oude vrouw
- Datering: 200-300 na Chr.
- Afkomstig uit: Klein-Azië
- Inventarisnummer: I 1901/7.1
Vogels en kippen
In Rome was een speciale rol weggelegd voor het priestercollege van de augures. Deze waren belast met het waarnemen van de vogels, en het interpreteren van hun vlucht. Al bij de stichting van Rome beslisten vogels waar de stad gebouwd moest worden. Romulus had gekozen voor de heuvel de Palatijn, maar zijn broer Remus wilde naar de heuvel de Aventijn. Remus zag daar zes vogels over hem heen vliegen, maar Romulus telde er even later twaalf. De goden hadden gesproken. Bij militaire campagnes werd ander gevogelte geraadpleegd. Wanneer voor de veldslag kippen gretig gingen eten van wat strooivoer, dan waren de voortekenen gunstig.
- glazen gem met afbeelding van twee kippen
- datering: 2de-3de eeuw na Chr.
- afkomstig uit: Klein-Azië
- inventarisnummer: I 1985/9.684 j
Dromen zijn geen bedrog
Waar dromen vandaan komen, was ook in de oudheid een betwiste vraag. De meerderheid dacht dat dromen werden ‘ingeblazen’ door de goden, die hiermee iets duidelijk wilden maken. Anderen zeiden dat dromen vanuit de mens zelf ontstonden. Men was het er wel over eens dat dromen iets te betekenen hadden, waarschijnlijk een voorspelling. Uit de oudheid is één dromenboek overgeleverd, geschreven door Artemidorus van Daldis. Hij was ervan overtuigd dat dromen uit de mens zelf kwamen, en individueel waren. Bijvoorbeeld: een droom waarbij mieren in oren kruipen, was alleen gunstig voor één beroepsgroep: de leraar. Zijn leerlingen zouden goed naar hem luisteren!
- gem met droombeeld: man met zeis in slangenwagen
- datering: 2de eeuw na Chr.
- afkomstig uit: Italië
- inventarisnummer: K 1931/2.68
De uil van Archates Petrios
Dit marmeren beeld is uniek in zijn soort. Het stelt een staande uil voor, in de starre houding van Egyptische standbeelden. Over de kop ligt een soort kapje. Met zijn klauw houdt het dier een muis vast. De uil staat op een sokkel met een Griekse inscriptie: ‘Archates Petrios de ziener voorspelt de toekomst voor vier as’. De as was een Romeinse munt van geringe waarde. Deze uil diende kennelijk als een soort uithangbord, als reclame voor een toekomstvoorspeller. Misschien dat in de winkel van Archates een echte uil werd gebruikt als ‘medium’ voor de voorspellingen.
- Uil met inscriptie
- Datering: 1ste-2de eeuw na Chr.
- Afkomstig uit: Rome, Italië
- Inventarisnummer: ZM 7
Afwijkend van het normale
In de oudheid bestond een sterk geloof in de algehele samenhang van alle elementen in hemel en op aarde. De planeten volgden hun vaste banen, zon en maan kwamen op gezette tijden op en gingen weer onder, en de seizoenen hadden hun vaste regelmaat. Wanneer deze orde doorbroken werd, dan was dit een onheilspellend voorteken. In de hemel kon dat een zons- of maansverduistering zijn. Of het verschijnen van een vreemd hemellichaam, zoals een komeet met een nieuwe baan door de hemel. Op aarde waren er ook ongunstige voortekenen, variërend van hagelbuien in de zomer tot de geboorte van een kalfje met twee koppen.
- het hemelteken Leeuw tussen ster en maan
- datering: 1e-2e eeuw na Chr.
- afkomstig uit: Castellum Fectio (Vechten)
- inventarisnummer: VF 853
-
Delphi: de navel van de wereld
Standbeeld van Apollo
-
Broedertwist
Schenkkan met Heracles en Apollo
-
Godinnen van de aarde
Zegelsteen met godin en slang
-
Berichten uit de onderwereld
Hermes escorteert een overledene
-
Geen vlees op de botten
Twaalf bikkels van schapenbot
-
Etrusken met toekomst
Een priester en twee krijgers
-
De Sibylle van Cumae
Portret van een oude vrouw
-
Vogels en kippen
Glazen gem met kippen
-
Dromen zijn geen bedrog
Gem met een droombeeld
-
De uil van Archates Petrios
Uniek standbeeld met inscriptie
-
Afwijkend van het normale
Hemelteken Leeuw tussen ster en maan
Alle getoonde objecten komen uit de collectie van het Rijksmuseum van Oudheden, tenzij anders aangegeven.
Bekijk nog meer web-exposities
