Een kleine tentoonstelling met bijzondere invalshoek
(uitsluitend online te zien)
door:
Daniel Soliman en Lara Weiss, conservatoren collectie Egypte en Nubië
Deze webexpositie is gemaakt in het kader van het project Seeing Stars Leiden
Egyptische astronomie
Wetenschap in het oude Egypte streefde er voornamelijk naar om feiten te verzamelen en deze systematisch te ordenen. In de Egyptische astronomie lag de nadruk op de berekening van de tijd en de kalender. Oudegyptische teksten verbinden bijvoorbeeld de opkomst van ster Sirius met het begin van de jaarlijkse overstroming van de Nijl.
Hemellichamen
Het is niet bekend of de Egyptenaren de banen van zon, maan en planeten bepaalden door hun bewegingen te observeren. Evenmin weten we of ze de ruimte rond de aarde probeerden te verdelen. Maar het is wel bekend dat de oude Egyptenaren al heel vroeg in hun geschiedenis naar hemellichamen keken. De diameter van de zon, bijvoorbeeld, werd gemeten met behulp van een waterklok. Dat deed men door de tijd die verstreek tijdens de volledige opkomst van de zonneschijf boven de horizon te vergelijken met de tijd die verstreek gedurende een hele dag.
Sterren
De meeste waarnemingen werden gedaan in de buurt van de tempels, waar de precieze locatie van de altaren, obelisken en piramides de observatie van de opkomsten en ondergangen en de middagstanden vergemakkelijkte. Niet alleen de zon, maar vooral ook de sterren stonden in de belangstelling van de oude Egyptenaren. Ze zijn afgebeeld op mummiekisten van het vroege Middenrijk (rond 2000 v.Chr.) en in de Late Periode (700 v.Chr.), maar ook in grafkamers van het Nieuwe Rijk (rond 1500 v.Chr.) en in tempels.
Religie en goden
Sterren waren onderdeel van religieuze concepten. Hun opkomst werd verbonden aan de verschijning van bepaalde goden. Later werden sterren ook voor de voorspelling van het lot gebruikt. De koning verrees na zijn dood naar de hemel. Net als andere goden werd hij een ster tussen de onvergankelijke sterren. Sommige goden waren verbonden aan specifieke sterren.
Astronomie in het oude Egypte
Tik of klik op de voorwerpen voor meer informatie.
Zonnewijzer
Eén van de manieren waarop de oude Egyptenaren tijd maten, is door gebruik te maken van de zon. Dat kon door de schaduw van een voorwerp te volgen, die zich in de loop van de dag verplaatste. De oudst bekende handzame zonnewijzer uit Egypte dateert van ongeveer 1200 v. Chr. Dit faience exemplaar is waarschijnlijk een stuk jonger. In het midden van het plaatje zat oorspronkelijk een staafje dat een schaduw wierp over de halve cirkel. Die is verdeeld in de twaalf uren van de dag. De segmenten voor de ochtend- en avonduren hebben een kleinere hoek. Het is onbekend waar de zonnewijzer precies voor nodig was. Misschien werd het instrument gebruikt om de momenten te bepalen waarop een ploegendienst erop zat.
- materiaal: faience
- afmetingen: 6,1 x 9 x 1,2 centimeter
- datering: ca. 664 v.Chr-640 na Chr.
- inventarisnummer: F 1987/2.2
- herkomst: aangekocht van dhr. A. Fatatri, Leiden, 1987
Horoscoop
Deze horoscoop werd opgesteld voor een cliënt, door een astroloog in de stad Thebe (het huidige Luxor). Aan de hand van uur, dag, maand en jaar van de geboortedag van de cliënt konden astrologen iets over de toekomst voorspellen, bijvoorbeeld of het een goed moment was voor een zekere handeling, hoe een ziekte zou verlopen, en of twee mensen geschikt waren voor een relatie. De demotische tekst is zeer kortaf en technisch. Het begint met een astrologisch overzicht van hemellichamen. Zo is “het huis van de kwade demon” voor deze cliënt het sterrenbeeld Weegschaal. Daarna wordt de tekst onleesbaar. Het gaat misschien over huwelijksproblemen, omdat er sprake lijkt te zijn van een man die tijd doorbracht met twee vrouwen.
- materiaal: aardewerk
- afmetingen: 11,9 x 13,1 centimeter
- datering: Romeinse periode, ca. 30 v.Chr – 100 na Chr.
- inventarisnummer: F 97/6.23
- herkomst: aangekocht van Jan Herman Insinger 1897
Sterrenbeelden
De zestienjarige Sensaos werd in Thebe begraven in een houten lijkkist. Aan de binnenkant van het gewelfde deksel is de hemelgodin Noet geschilderd. Een stralende zon hangt boven haar hoofd. Aan weerszijden van haar lichaam zijn sterren afgebeeld met daartussen zodiaktekens. Het deksel imiteert de plafonds van tempels uit de tijd van Sensaos, die ook versierd waren met de twaalf tekens uit de dierenriem. Op het deksel staan links van Noet de sterrenbeelden Waterman tot en met Kreeft, en rechts Leeuw tot en met Steenbok. Deze zodiaktekens komen uit de Mesopotamische traditie, maar zijn hier op typisch oud-Egyptische wijze afgebeeld.
- materiaal: hout
- afmetingen: 56 x 58 x 184 centimeter
- datering: ca. 109 na Chr.
- inventarisnummer: AMM 8-c
- herkomst: aangekocht van Giovanni d’Anastasi, 1828
De goddelijke hemel
Sommige oud-Egyptische goden personifieerden kosmische krachten die ontstonden bij de schepping van de wereld. De liggende god in deze voorstelling is Geb, de aarde. De uitgestrekte godin Noet is de hemel. Ze zijn van elkaar gescheiden door Sjoe, god van de lucht. Over de armen van Noet vaart het schip van de zon, afgebeeld als een schijf aan de horizon. ’s Avonds slikt de Noet de zon in en reist de zon door de nacht. In de ochtend baart Noet de nieuwe zon die opkomt aan de horizon. Deze papyrus werd gemaakt voor de begrafenis van Paser, links afgebeeld. Hij hoopte na de dood getransformeerd te worden in een wezen met toegang tot de kosmische godenwereld. Zo kon Paser voor altijd meevaren in het schip van de zon.
- materiaal: papyrus
- afmetingen: 39 x 81 centimeter
- datering: ca. 1070-723 v.Chr.
- inventarisnummer: AMS 34 vel 3
- herkomst: aangekocht van Giovanni d’Anastasi, 1828
Reizen naar de sterren
De oude Egyptenaren wilden met magie het leven voortzetten na de dood. Zo kon een overledene blijven reizen. Met dit scheepsmodel uit het graf van de schrijver Djehoetyhotep wilde de overledene een pelgrimstocht maken naar de begraafplaats van god Osiris. De figuur van Djehoetyhotep zit voor de kajuit. De donkerblauwe kleur van het dak stelt de nachtelijke hemel voor, bezaaid met gele sterren. Ook plafonds van sommige graven werd versierd als een sterrenhemel. Daarmee worden deze ruimtes een miniatuur-kosmos. Bovendien verwijzen de sterren naar de plek waar de goden van de hemel zich begeven. Djehoetyhotep hoopte ook die ruimte te bereiken.
- materiaal: hout
- afmetingen: 35,5 x 20,8 x 68,7 centimeter
- datering: ca. 1991-1783 v.Chr
- inventarisnummer: F 1939/1.3
- herkomst: Aankoop van Freiherr F.W. von Bissing, Den Haag, 1939
De zon
Van alle Egyptische hemellichamen speelde de zon misschien wel de grootste rol in de oud-Egyptische religie. In een woestijnland zoals Egypte is de zon vaak brandend en stekend, maar ook verantwoordelijk voor alle leven. Voor de transformatie na de dood, hadden de Egyptenaren in het latere Nieuwe Rijk (vanaf ca. 1300 v.Chr.) de onderwereldgod Osiris en de zonnegod Re nodig. Hier staat Ptahemwia in aanbidding van beide goden. Die staan rechts van hem, op het volgende zijvlak. Boven hen is een zon in de horizon te zien. Deze piramidion stond waarschijnlijk op de top van een gemetselde piramide van zijn grafcomplex.
- materiaal: kalksteen
- afmetingen: 42 x 28 x 28 centimeter
- datering: Nieuwe Rijk, 18e dynastie (laat), 1325 v.Chr.
- inventarisnummer: AM 7bis
- herkomst: aankoop 1829
Maangod Chonsoe
Chonsoe was een oud-Egyptische hemelgod. In religieuze teksten, zoals de piramideteksten en teksten op mummieteksten, had hij vaak de rol van aanvaller of verdediger tegen het kwaad. Volgens de orde van de Egyptische godenwereld was hij het kind van de goden Amon en Moet. Hij woonde in de grote Amon-tempel van Karnak, en ook in een tempel van de godin Moet. Beide tempels lagen in Thebe, het moderne Luxor. Egyptologen noemen zulke drietallige godengroepen triades. Chonsoe is hier als maangod voorgesteld: hij draagt op zijn hoofd een halve en een volle maansikkel. Hij zit rechts van Amon. Mut zit links.
- materiaal: brons
- afmetingen: 3,3 centimeter
- datering: Late Periode 722-322 v.Chr.
- inventarisnummer: AED 7
- herkomst: schenking, 1874
Tempelreliëf
Egyptische tempels waren niet allemaal hetzelfde. Er waren tempels van goden, doden, provinciale tempels en zonnetempels, en grotere en kleinere tempelcomplexen. De grotere tempels hadden wel vaak associaties met kosmische elementen. Want de goden die erin woonden, garandeerden het voortbestaan van de schepping. Of anders gezegd: de grote Egyptische tempels waren symbolische modellen van de kosmos. Daarom zijn vaak sterren aan de bovenkant afgebeeld, waar de hemel is, zoals hier op de tempelreliefs van de Griekse farao Ptolemaios I.
- materiaal: kalksteen
- afmetingen: 36 x 142 x 3,5 centimeter
- datering: Grieks-Romeinse Periode, Ptolemaeëntijd 304-30 v.Chr.
- inventarisnummer: F 1961/12.3
- herkomst: aankoop, 1961
Noet en de uren van de nacht
Op de deksel van de mummiekist van Peftjaoeneith staat de godin Noet afgebeeld, de godin van de hemel. Op haar lichaam schijnen de sterren, haar kinderen, die zij ‘s morgens in het westen verslindt en ‘s avonds opnieuw baart. Aan beide kanten staan de twaalf uren van de dag en nacht. Deze afbeelding staat symbool voor de vernieuwing en eeuwige leven. De kist is gemaakt van ongewoon dik en zwaar hout en is prachtig beschilderd in vele kleuren. In het houtarme Egypte zal deze kist een fortuin gekost hebben. Maar Peftjaoeneith was dan ook iemand met een belangrijke functie: inspecteur van de tempeldomeinen.
- materiaal: hout, polychromie
- afmetingen: 36 x 63 x 240 centimeter
- datering: Late Periode, 26e dynastie, ca. 650 v.Chr.
- inventarisnummer: AMM 5-e
- herkomst: aankoop, 1829
Amdoeat: de zonneloop
Amdoeat betekent in het Oudegyptisch ‘hetgeen van wat in de doeat is’, de onderwereld. Het vertelt over de nachtelijke reis van de god Re in de twaalf nachtelijke uren, te beginnen bij de schemering. Het werd eerst gebruikt in koninklijke graven en later ook op papyri, zoals hier is te zien. De teksten gaan over de verjonging van Re, die elke nacht tegen de kwade Apophis-slang en andere gevaren vecht. Elk uur heeft zijn eigen ruimtes en uitdagingen, die de zonnegod met zijn entourage moet overwinnen om vervolgens verjongd weer uit de onderwereld op te stijgen.
- materiaal: papyrus
- afmetingen: 23 x 66,5 centimeter
- datering: Derde Tussenperiode, 21e dynastie (eind), 1000-945 v.Chr.
- inventarisnummer: L.I.1 vel 5
- herkomst: aankoop, 1826
-
Zonnewijzer
-
Horoscoop
-
Sterrenbeelden
-
De goddelijke hemel
-
Reizen naar de sterren
-
De zon
-
Maangod Chonsoe
-
Tempelreliëf
-
Noet en de uren van de nacht
-
Amdoeat: de zonneloop
Alle getoonde objecten komen uit de collectie van het Rijksmuseum van Oudheden, tenzij anders aangegeven.
Bekijk nog meer web-exposities
