Een kleine tentoonstelling met bijzondere invalshoek
(uitsluitend online te zien)
door:
Patricia Kret, promovenda Universiteit Leiden
i.s.m. Ruurd Halbertsma, RMO-conservator collectie Klassieke wereld
Hulp bij ongelukken
Wat te doen bij ziekte, pech en ongeluk? Of bij de angst hiervoor? Het leven in de klassieke wereld zat vol onzekerheden, zoals gevaarlijke kinderziektes, overvallen in de nacht of hagelstormen die de oogst vernietigden. De Grieken en Romeinen hadden een grote variatie aan spreuken, rituelen en voorwerpen tot hun beschikking om het kwaad af te weren, of het goede naar zich toe te trekken. Met behulp van de goden, helden of andere magische wezens kon de antieke mens proberen om het eigen leven wat makkelijker te maken.
Hoe en wie?
Voor de Grieken en Romeinen zat de wereld vol met magische krachten die naar eigen hand gezet konden worden. En er bestonden verschillende voorwerpen om dit mee te doen. Zo werden van loden plaatjes vervloekingstabletten gemaakt om een rivaal te benadelen. Verder droegen mensen amuletten van edelstenen aan een ketting of als ring, om het geluk altijd bij zich te dragen. Magische voorwerpen zijn in het hele Romeinse Rijk teruggevonden. De gebruikte spreuken en materialen lijken sterk op elkaar. Vervloekingstabletten en amuletten die waren gemaakt van dure of stevige materialen (zoals goud, lood of steen) zijn bewaard gebleven. Maar magie was ook voor de kleine beurs toegankelijk via goedkopere opties, zoals alleen een spreuk opnoemen of een amulet gemaakt van een blaadje of kruiden.
Magie: goed of kwaad?
Magie wordt vaak als iets duisters en slechts gezien. Voor de antieke gebruiker was het zeker geen hekserij, maar een normaal onderdeel van het dagelijks leven. Natuurlijk bestond er een grote angst en afkeer om vervloekt te worden, maar het gebruik van bovennatuurlijke krachten was voor velen een aantrekkelijke optie om zichzelf te beschermen, te genezen, wat extra geluk te hebben in de liefde, of in het succes van een bedrijf. Magie in de oudheid: baat het niet, dan schaadt het niet.
Magische krachten in de Grieks-Romeinse wereld
Tik of klik op de voorwerpen voor meer informatie.
Geluk tijdens het dragen
Deze ring is erg klein. Het is waarschijnlijk een ringetje voor een jong kind geweest. De ring is gemaakt van goud en heeft een vorm die we nu nog vaak terug zien in sieraden. De inscriptie laat zien dat het niet zomaar een ring is: hij wenst de drager veel geluk. Geluk, goede gezondheid of een lang leven zijn wensen die vaker op sieraden te vinden zijn. Je draagt het sieraad op je lichaam, dus vrijwel altijd is de wens heel dicht bij.
- materiaal: goud
- datering: 1-100 na Chr.
- afkomstig uit: Cyprus
- inventarisnummer: SvL 348
Bescherming tegen kinderziektes
Om de nek van dit Etruskische jongetje hangt een bulla, een ronde, vaak holle capsule aan een ketting. In de bulla konden beschermende of genezende kruiden, teksten of andere voorwerpen worden gestopt. Zonder de geneeskunde van vandaag de dag was de kindertijd erg gevaarlijk en onzeker. Vaak droegen kinderen daarom beschermende amuletten. Voor Etruskische en Romeinse jongens was dit meestal een bulla.
- materiaal: brons
- datering: 300-200 v.Chr.
- afkomstig uit: Italië
- inventarisnummer: CO 4
Bescherming tegen het kwaad
Fallusamuletten worden in het hele voormalige Romeinse Rijk gevonden, zo ook dit exemplaar uit Nederland. Fallussen staan niet alleen op amuletten. Ze komen op verschillende manieren terug op Romeinse voorwerpen. De link met vruchtbaarheid wordt vaak gelegd, maar voor de Romeinen had de fallus vooral een grote kwaad-afwerende werking. Een fallusamulet beschermde de drager. Het rechteruiteinde is een fica, een vuist met duim tussen de vingers, een obsceen, maar kwaad afwerend gebaar.
- materiaal: brons
- datering: 40-250 na Chr.
- afkomstig uit: Katwijk – Valkenburg (Zuid Holland)
- inventarisnummer: h 1991/9.1659 c
Geluk in de liefde?
Deze gesneden steen met Aphrodite, de godin van de liefde, werd vermoedelijk gebruikt als een liefdesamulet. Liefdesamuletten en spreuken konden gebruikt worden om ervoor te zorgen dat de liefde van je leven eindelijk ook verliefd op jou zou worden. Mocht hij/zij/het toch voor iemand anders kiezen, dan zijn er natuurlijk ook spreuken om ze ongeluk in de liefde te wensen.
- materiaal: chalcedoon
- datering: 200 v.Chr.-700 na Chr.
- afkomstig uit: onbekend
- inventarisnummer: GS-01113
Magie als medicijn
Versierde stenen werden vaak ingezet voor klachten binnen in het lichaam, zoals buikpijn. Op deze steen is aan de voorzijde Harpocrates te zien, de Egyptische god Horus als kind. Rondom is een grote slang te zien die in zijn eigen staart bijt: de Ouroboros. Deze slang vormt een beschermende cirkel en ook op de achterkant staan beschermende symbolen: charactêres. In het midden is te vinden waar bescherming en kracht voor nodig was: πέπτε Verteer! De gebruiker had blijkbaar maag-darmproblemen.
- materiaal: heliotroop
- datering: 200 v.Chr.-700 na Chr.
- afkomstig uit: onbekend
- inventarisnummer: GS-01125
Algemene bescherming
Een van de meest voorkomende symbolen in amuletten is de halve maan: de lunula. Het werd gedragen met de opening naar onderen. Vooral vrouwen en kinderen droegen dit amulet. Het hing los om de nek of werd verwerkt in sieraden. Net als een bulla werden deze amuletten waarschijnlijk gedragen voor algemene bescherming tegen ziekte en kwaad.
- materiaal: aardewerk
- datering: 75-150 na Chr.
- afkomstig uit: Houtense Vlakte, Vechten, Bunnik (Utrecht)
- inventarisnummer: VF 122
Vervloeking uit Leiden
Waarom de maker van dit vervloekingstablet de behoefte voelde om iets of iemand te vervloeken, weten we niet. Loden tabletten werden vaak beschreven, dicht gevouwen en op een specifieke plek zoals een waterput achtergelaten. Magische krachten werden aangeroepen om rivalen of vervelende collega’s pech te bezorgen. Dit tablet werd gevonden in Leiden, in de wijk Roomburg, waar aan het begin van onze jaartelling een Romeins legerkamp was.
- materiaal: lood
- datering: 100-300 na Chr.
- afkomstig uit: Roomburg, Leiden
- inventarisnummer: h 2008/12.1
Kwaad afweren
Medusa: het mythologische monster met slangen als haar en een blik die anderen letterlijk versteende. Ze was een van de Gorgonen en afbeeldingen van Medusa of Gorgo-hoofdjes worden vaak gebruikt om het kwaad af te weren. Ze steken soms letterlijk hun tong uit naar het kwaad en zorgen dat de drager beschermd blijft. Ze zijn niet alleen terug te vinden als los object – een sieraad bijvoorbeeld – maar ook op andere objecten. Loop maar eens een rondje door het Rijksmuseum van Oudheden: op het borstkuras van Keizer Trajanus en op de borst van Athena op Griekse vazen kom je haar ook tegen.
- materiaal: goud
- datering: 400-200 v.Chr.
- afkomstig uit: Rusland
- inventarisnummer: I 1907/12.1a-1-10
Magische liefdesspreuk
Veel van wat we weten over Grieks-Romeinse magie komt uit papyri uit Grieks-Romeins Egypte. De op papyrus geschreven handboeken behoorden waarschijnlijk toe aan reizende priesters en staan vol met spreuken en rituelen. Het Rijksmuseum van Oudheden heeft een aantal van deze belangrijke papyri in de collectie. De instructie die bij deze afbeelding hoort, is voor een liefdesspreuk.
- materiaal: papyrus
- datering: 300-350 na Chr.
- afkomstig uit: Egypte
- inventarisnummer: onderdeel van AMS 75 vel 1
Magisch ingrediëntenlijstje
Onderaan deze kolom van een Griekse magische papyrus staat een magisch ingrediëntenlijstje. In spreuken staan vaak rare ingrediënten, zoals het gebruik van bloed van bepaalde goden. Hier wordt uitgelegd wat daar eigenlijk mee bedoeld wordt, bijvoorbeeld alsem, postelein, kamille en lupine. Geen vreemde dingen dus, maar planten en kruiden.
- materiaal: papyrus
- datering: 300-350 na Chr.
- afkomstig uit: Egypte
- inventarisnummer: onderdeel van AMS 75 vel 2
-
Geluk tijdens het dragen
Kleine gouden ring met inscriptie
-
Bescherming tegen kinderziektes
Beeldje van Etruskische jongen
-
Bescherming tegen het kwaad
Fallusamulet
-
Geluk in de liefde?
Gem met Aphrodite en inscriptie
-
Magie als medicijn
Gesneden steen
-
Algemene bescherming
Kinderbuste met lunula
-
Vervloeking uit Leiden
Romeins vervloekingstablet
-
Kwaad afweren
Plaatjes met hoofd van een Gorgo
-
Magische liefdesspreuk
Papyrus
-
Magisch ingrediëntenlijstje
Papyrus
Alle getoonde objecten komen uit de collectie van het Rijksmuseum van Oudheden, tenzij anders aangegeven.
Bekijk nog meer web-exposities
