Een kleine tentoonstelling met bijzondere invalshoek
(uitsluitend online te zien)
door:
Ruurd Halbertsma, conservator collectie Klassieke wereld
Het belang van vrije tijd
“Geluk is afhankelijk van vrije tijd. Wij werken om van onze vrije tijd te kunnen genieten, net zoals we oorlog voeren om van de vrede te kunnen genieten.” Deze woorden werden in de 4de eeuw v.Chr. opgeschreven door de Griekse filosoof Aristoteles. Hij bedoelde hiermee dat je vrije tijd nodig had om je te wijden aan zaken die écht van belang waren voor een ontwikkeld mens: lezen, discussiëren, filosoferen, kortom je geest scherpen en jezelf ontwikkelen. Het Griekse woord voor vrije tijd is scholè, en daarvan is ons woord ‘school’ afgeleid, de plaats waar je kennis opdoet, kritisch leert denken en een waaier aan vakken leert, van geschiedenis tot wiskunde.
De spelende mens
In deze pop-up tentoonstelling gaat u kijken naar de manier waarop Grieken in de 5de en 4de eeuw v.Chr. hun vrije tijd invulden. Dat was lang niet altijd volgens de idealen van Aristoteles. Kinderen speelden naar hartenlust met hun speelgoed, door oudere kinderen werd een scala aan sporten bedreven, jongemannen toonden hun moed tijdens jachtpartijen, volwassenen van alle leeftijden genoten van theater, zang, cabaret, en ook van drinkpartijen en seks. Met in het achterhoofd altijd de belangrijkste Griekse wijsheid: mèden agan – ‘niets teveel’, dus hou maat in alle dingen.
Vrije tijd in het oude Griekenland
Tik of klik op de voorwerpen voor meer informatie.
Voorjaarsfeest
Op deze kleine wijnkan ziet u een jongetje met een ronde cake in zijn linkerhand. Met zijn rechterhand houdt hij speelgoed vast, een loopwiel. Wijn, gebak en speelgoed horen bij het grote lentefeest in Athene, dat Anthesteria wordt genoemd. Dit driedaagse festival (eind januari/begin februari) was gewijd aan de wijngod Dionysus. De nieuwe wijn werd voor het eerst gedronken, huizen werden versierd met bloemenkransen en processies gingen door de stad. Kinderen van drie jaar kregen als een soort inwijding wat (aangelengde) wijn te drinken uit kannetjes als deze, met afbeeldingen van kinderen die met cadeautjes spelen en zich verheugen op het gebak.
- wijnkannetje van het Anthesteria-festival
- datering: 420-410 v.Chr.
- afkomstig uit: Athene, Griekenland
- inventarisnummer: KvB 64
Muziekles
Geheel in lijn met Aristoteles’ ideeën over vrije tijd is deze afbeelding van een muziekles. Muzikale vorming was erg belangrijk in het oude Athene. Er waren wedstrijden voor de beste zangprestaties, waar je grote eer mee kon behalen. Deze scène laat twee jongens zien tijdens een zangles. Een wat oudere jongen zit op een comfortabele stoel en blaast met bolle wangen op een diaulos, een dubbele fluit. Één fluit zorgde voor de melodie, terwijl de andere de muziek ondersteunde. Voor de fluitist staat een naakte jongen die uit volle borst zingt. Aan de wand hangt het foudraal, waarin de diaulos na gebruik opgeborgen kan worden.
- drinkschaal met afbeelding van zangles
- datering: 465-455 v.Chr.
- afkomstig uit: Athene, Griekenland
- inventarisnummer: PC 91
Op jacht
Het jagen op wilde dieren was een favoriet tijdverdrijf. In de Griekse mythologie komen verhalen voor over dappere jagers als Heracles, Adonis en Cephalus. Niet alle verhalen lopen goed af. Adonis werd door een woest everzwijn gedood en Cephalus viel zelf ten prooi aan een vrouw die jacht op hém maakte: de godin van de dageraad Eos schaakte hem en dwong hem haar minnaar te worden, met fatale gevolgen. Voor de Atheense man was de jacht dé manier om moed en fysieke kracht te laten zien. Het gevaar gaf een extra dimensie aan deze masculiene vorm van sport.
- jager met twee speren en een zonnehoed
- datering: 475-465 v.Chr.
- afkomstig uit: Athene, Griekenland
- inventarisnummer: PC 93
In het theater
Een van de grootste festivals in het oude Athene was het feest van de god Dionysus, eind maart/begin april. Deze Grote Dionysia omvatten plechtige processies, stierenoffers en drinkgelagen ter ere van de wijngod. Drie dagen waren bestemd voor het opvoeren van tragedies, die geschreven werden door de beste literatoren van de stad. Elke auteur leverde drie tragedies en een satyrspel. De opvoeringen vonden plaats in het Theater van Dionysus, aan de voet van de Acropolis. Deze vaasschildering laat een scène uit zo’n satyrspel zien, de vrolijke afsluiting van een middag ‘zwaar’ toneel. Twee Silenen (oude satyrs) in toneelpakjes dragen vrolijke Eroten op hun schouders, in een elegant soort ballet.
- vaasschildering met satyrspel
- datering: 330-320 v.Chr.
- afkomstig uit: Capua, Zuid-Italië
- inventarisnummer: AMM 1
Lachen, gieren, brullen...
De Griekse tragedies hadden diep-menselijke levensvragen en grote morele dilemma´s tot onderwerp. Veel luchtiger van toon waren de komedies, een soort mengeling van cabaret en musical. Hierin werden politici en andere prominente personen flink op de hak genomen. Een aparte soort komedie ontwikkelde zich in de Griekse kolonies in Zuid-Italië. Dit waren de Phlyakenspelen, burleske voorstellingen met mythologische helden als hoofdrolspelers. De erotische avonturen van bijvoorbeeld Heracles of Odysseus konden rekenen op groot komisch succes. Hier zien we een scène met de wijngod Dionysus en een personage met een fraai theatermasker en een grote phallus. Zij staan onder een pergola, waarin een ander masker is opgehangen.
- vaasschildering met scène uit een Phlyakenspel
- datering: 350-325 v.Chr.
- afkomstig uit: Zuid-Italië
- inventarisnummer: I 1992/6.136
Feest voor de godin
De beschermgodin van de stad Athene was Pallas Athena. De belangrijkste tempel van de stad was aan haar gewijd, en stond hoog op de Acropolis. Ze werd elk jaar in juli geëerd met een festival dat de Panathenaeën werd genoemd. Processies, offers, sport- en muziekwedstrijden maakten deel uit van dit festival. Alle bewoners van Attica hadden deze dagen vrij, en gingen kijken naar de spectaculaire sportwedstrijden. De winnaars ontvingen tussen de 80 en 120 grote amforen zoals deze, gevuld met kostbare olijfolie. Op de voorzijde van deze amforen staat de godin in vol ornaat afgebeeld, tussen zuilen met daarop twee kemphanen.
- amfoor van de Panathenaeïsche Spelen
- datering: ca. 490 v.Chr.
- afkomstig uit: Athene, Griekenland
- inventarisnummer: PC 6
Een gezonde geest in een gezond lichaam
Sporten was een essentieel onderdeel van de Griekse opvoeding. De oefeningen vonden plaats in de sportschool, het gymnasion. Het woord gymnos betekent ´naakt´ in het Grieks. Het is een typisch Griekse gewoonte om naakt te sporten. Het lichaam kon in al zijn gespierdheid bewonderd worden, en je liet zien niet bang te zijn voor blessures. Deze panathenaeïsche amfoor is uitgereikt als eerste prijs in het wedstrijdonderdeel vijfkamp (pentathlon). U ziet van links naar rechts een discuswerper, een speerwerper en een verspringer. Deze laatste heeft gewichten in zijn handen, die hij tijdens de sprong laat vallen. De andere twee sporten van de vijfkamp zijn het hardlopen en het worstelen.
- amfoor van de Panathenaeïsche Spelen
- datering: ca. 530 v.Chr.
- afkomstig uit: Athene, Griekenland
- inventarisnummer: PC 8
Paardenkracht en hoefgeklepper
De snelste sport in het oude Griekenland was de paardenrace. Deze Formule 1 onder de antieke sporten bood voor de toeschouwers veel spektakel. Er waren verschillende varianten: vierspannen, tweespannen en paarden met ruiters. De races vonden plaats in een stadion met twee keerpunten. Op deze vaas is een dergelijk keerpunt te zien, in de vorm van een witte zuil. Omdat iedere ruiter hier de binnenbocht wilde nemen, kwamen ongelukken op deze plaats veel voor. Links is de scheidsrechter te zien, te herkennen aan zijn opgeheven stok, waarmee hij bij overtredingen ook klappen mocht uitdelen. Deze ruiters vallen in de jongste leeftijdscategorie.
- amfoor van de Panathenaeïsche Spelen
- datering: ca. 500 v.Chr.
- afkomstig uit: Athene, Griekenland
- inventarisnummer: PC 7
Rennen voor je leven
Een van de meest wonderlijke onderdelen van de Griekse sportwedstrijden was de hoplitodromia, de wapenloop. In deze race droegen de atleten een schild en een helm. Met deze zware wapenrusting moesten de renners een afstand van circa vijfhonderd meter afleggen, op volle snelheid. Op de vaasschildering zien we een atleet, die zich klaarmaakt voor de start. Heel geconcentreerd staat hij voor de startpaal. Een leuk detail is, dat op zijn schild een hoplitodromos (‘wapenloper’) in volle vaart is afgebeeld. Deze sport was oorspronkelijk onderdeel van de militaire training. De hoplieten (soldaten) werden getraind om zich zo snel mogelijk te verplaatsen, bijvoorbeeld om een salvo pijlen van de tegenstander te ontlopen.
- vaasschildering met de start van een hoplitodromos
- datering: 475-465 v.Chr.
- afkomstig uit: Athene, Griekenland
- inventarisnummer: PC 89
Douchen na afloop
Na het trainen in de sportschool gingen de bezwete atleten zich douchen, parfumeren en aankleden. Deze vaasschildering laat een ‘doucheruimte’ zien, een overdekt gebouw met zuilen en twee panterkoppen, waaruit het water spuit. Een jongen en een volwassen man (waarschijnlijk de trainer) zijn zich aan het douchen. Aan weerszijden van het gebouw staan jongens zich te parfumeren met olie, die in kleine ronde flacons bewaard werd. Hun mantels hangen in de bomen, net als de parfumflesjes. De verhouding tussen de jongens en de trainer ging kennelijk iets verder dan alleen vriendschap: de inscripties luidden: Antimenes is mooi en ik houd van jou.
- vaasschildering met douchende atleten
- datering: ca. 520 v.Chr.
- afkomstig uit: Athene, Griekenland
- inventarisnummer: PC 63
Dansen en verleiden
In het oude Griekenland waren verhoudingen tussen volwassen mannen en opgroeiende jongens niet ongebruikelijk. In de vrije tijd werden bij de sportschool de jonge sporters bewonderd en het hof gemaakt met geschenken en complimenten. Een kemphaan, die gebruikt werd bij hanengevechten, was een favoriet cadeau. Op deze vaasschildering zien we mannen en jongens in een vrolijke, naakte dans. Twee grote hanen worden meegedragen. De jongens leerden van hun oudere minnaars het volwassen leven: het samen drinken, het converseren, het filosoferen, de sport, en de seks. Naderden de jongens de volwassenheid, dan werd de fysieke band verbroken, maar de vriendschap bleef bestaan.
- vaasschildering met naakte dansers
- datering: 530-520 v.Chr.
- afkomstig uit: Athene, Griekenland
- inventarisnummer: I 1971/3.1
Samen drinken
Het gezelschap van vrienden opzoeken, was een essentieel onderdeel van de Griekse vrijetijdsbesteding. Feestelijke gebeurtenissen werden gevierd met een symposion, letterlijk het ‘samen drinken’. De gasten lagen aan op bedden, steunend op de linkerarm. Zij waren feestelijk gekleed, met bloemenkransen in het haar. De gastheer bepaalde hoeveel er gedronken werd, en wie aan de beurt was om een verhaal te vertellen, een raadsel op te geven of een lied te zingen. Op deze Griekse vaas zien we een meisje, dat muziek maakt op een dubbele fluit. De man voor haar zingt uit volle borst. De andere mannen zijn druk in de weer met hun drinkschalen.
- vaasschildering met afbeelding van een symposion
- datering: 400-380 v.Chr.
- afkomstig uit: Athene, Griekenland
- inventarisnummer: GNV 7
Seksueel vermaak
De Griekse man trouwde rond zijn 25ste jaar met een meisje van zeker tien jaar jonger. Het huwelijk was al eerder gearrangeerd door de vaders van bruidegom en bruid. Hoewel er zeker affectie kon groeien tussen echtelieden, was het volkomen geaccepteerd dat de heer des huizes ook buitenshuis seksueel vermaak zocht. Dit kon bij hoogopgeleide gezelschapsdames, die hetaeren (gezellinnen) werden genoemd. Voor snel gerief waren er in Athene talloze prostituees (pornai). Daarnaast gingen Atheense mannen ook langdurige relaties met jongens aan (epheben). Voor een ‘echte man’ was het normale praktijk om biseksueel actief te zijn.
- vaasschildering met erotische scène
- datering: 520-510 v.Chr.
- afkomstig uit: Athene, Griekenland
- inventarisnummer: PC 64
-
Voorjaarsfeest
Het Anthesteria-festival
-
Muziekles
Twee jongens tijdens zangles
-
Op jacht
Jager met speren en een zonnehoed
-
In het theater
Silenen en Eroten
-
Lachen, gieren, brullen...
Het Phlyakenspel
-
Feest voor de godin
De Panathenaeïsche Spelen
-
Een gezonde geest in een gezond lichaam
De Panathenaeïsche Spelen
-
Paardenkracht en hoefgeklepper
De Panathenaeïsche Spelen
-
Rennen voor je leven
De start van een hoplitodromos
-
Douchen na afloop
Doucheruimte in de sportschool
-
Dansen en verleiden
Naakte dansers
-
Samen drinken
Het symposion
-
Seksueel vermaak
Erotische praktijken buitenshuis
Alle getoonde objecten komen uit de collectie van het Rijksmuseum van Oudheden, tenzij anders aangegeven.
Bekijk nog meer web-exposities
