Kleine god en grote fallus
Bes was een populaire god. Niet alleen in de faraonische tijd, maar ook daarna. In de nadagen van de faraonische beschaving, ten tijde van de koningen van de Ptolemaen en de Romeinse keizers (vanaf 332 v.Chr.), werd Bes niet alleen meer in huis vereerd, maar ook in de grote tempels. Amuletten in de vorm van het grijsaardje Bes zijn in alle delen van het Romeinse rijk gevonden.
Ongewoon uiterlijk
Het ongewone uiterlijk van de dwerggod Bes was volgens de gelovigen bewust door de scheppergod gekozen. Hij had Bes een goddelijke gedaante gegeven die het gewone menselijke moest ontstijgen. Zijn kleine gestalte had mogelijk te maken met het respect dat de oude Egyptenaren van oudsher betoonden voor dwergen en pygmeeën. Zij stonden in hoog aanzien als begaafde kunstenaars die naar de overtuiging van de Egyptenaren goddelijke materialen gebruikten, of als functionaris op een hoge post aan het hof.
Beschermgod
Door zijn merkwaardig gevormde lichaam en schrikaanjagende uiterlijk zou Bes ook onheil en kwaad afweren. Daarom was hij de beschermgod voor iedereen die gevaar te duchten had. Dat gold met name het ontstaan en de bescherming van nieuw leven, dat wil zeggen: vruchtbaarheid en regeneratie, seksualiteit en erotiek. Bes was de hoeder van aanstaande moeders en zuigelingen.
Bij de mensen thuis
In de Grieks-Romeinse periode verscheen Bes ook in tempels, met name in de geboortehuizen (mammisis) waar hij goddelijke bevallingen met zijn kwaad afwerende toverkracht gunstig liet verlopen. Hetzelfde deed hij al eeuwenlang bij de mensen thuis. Zijn beeltenis werd als amulet om de hals gedragen, hij werd op hoofdsteunen en bedden aangebracht en mogelijk ook op het lichaam getatoeëerd. Amuletbeeldjes van de god zijn in groten getale bewaard gebleven. Grote statuettes zoals de hier afgebeelde figuur van blauwgroene faience (geglazuurd aardewerk van de Dynastie der Ptolemaen, 3de-1ste eeuw v.Chr., 23,5 centimeter hoog) zijn zeldzamer.
Naakt en afschrikwekkend
De god op de eerste afbeelding is naakt. De details van zijn gezicht en lichaam zijn met zwarte verf geaccentueerd. Zijn grote platte gezicht met diepliggende ogen is omkranst door een grote baard en leeuwenmanen. Zijn wijd opengesperde mond met opgetrokken bovenlip, een vervaarlijke rij tanden en een ver uitgestoken tong is afschrikwekkend bedoeld. Haaks op de schedel staan ronde dierenoortjes. Bes draagt een gestileerde verenkroon waarvan de voorkant is afgebroken. Het zware lijf wordt getorst door mollige, naar buiten staande, korte leeuwenpoten. Onder de bolle buik hangt een fallus in de vorm van een dierenkop.
Zeldzaam beeld Harpokrates
In dezelfde sfeer past de uiterst zeldzame terracottabeeldengroep van Harpokrates met fallusdragers (tweede afbeelding, Ptolemaentijd, 332-30 v.Chr., 18 centimeter hoog). De groep stelt een Laat-Egyptisch vruchtbaarheidsritueel voor. Het stuk is bij opgravingen van het Rijksmuseum van Oudheden en de Egypt Exploration Society gevonden in een heiligdom in Noord-Sakkara, zo’n 35 kilometer zuidwestelijk van Caïro. Egypte schonk het beeld aan het museum, als blijk van dank voor zijn medewerking bij de opgravingen op de dierenbegraafplaats daar.
God van vruchtbaarheid en seksualiteit
De god Harpokrates zit gehurkt op een pilaarvorming voetstuk. Als zoon van Isis en Osiris bezit hij magische krachten. Een jeugdlok valt langs zijn rechterslaap omlaag. De jongen houdt een trommel in zijn handen, terwijl een aap op zijn schouder zit. Zijn enorme fallus wordt door vier figuren ondersteund voorop twee Bes-goden en daarachter twee vrouwen met ontbloot bovenlichaam. Net als Bes wordt Horus-het-Kind hier voorgesteld als god van de vruchtbaarheid en seksualiteit. Het museumstuk is het enige compleet bewaarde exemplaar met zon merkwaardig tafereel.
