God van Egyptenaren en Grieken
In de Hellenistische periode, tussen de invasie van Alexander de Grote (332 v.Chr.) en de inlijving van Egypte door het Romeinse rijk (33 v.Chr.), onderging het Egyptische leven grote religieuze en culturele veranderingen. In de nieuwe hoofdstad Alexandrië bloeiden de kunsten en wetenschappen op. Koning Ptolemaeus I (367-283 v.Chr.), voorheen generaal van Alexander en stadhouder in Egypte, stichtte er een grote bibliotheek om alle mogelijke kennis vast te leggen. Onderzoekers uit de Griekse wereld kwamen naar Alexandrië. Dat leidde tot de introductie van nieuwe meet- en weegapparatuur en tot handboeken op vrijwel elk terrein.
Combinatie van Apis en Osiris
Griekse en Egyptische kennis en tradities gingen in elkaar op. Een treffend voorbeeld hiervan is de Hellenistisch-Egyptische godheid Serapis. Hij ontstond uit een combinatie van de stiergod Apis en de Osiriscultuur. De verering van deze Apis-Osiris-cultus was vanaf het Nieuwe Rijk (1539-1077 v.Chr.) bijzonder populair. Serapis kwam zowel aan deze verering als aan de Griekse godentradities tegemoet. Hij verenigde elementen uit beide godenwerelden met elkaar en werd zo een gemeenschappelijke god voor de Egyptenaren en de Grieken. Dat kwam de Ptolemaen goed uit.
Geliefd tot over de grens
Vooral onder koning Ptolemaeus I ontwikkelde Serapis zich tot een geliefde vruchtbaarheidsgod en beschermheer van het koningschap. Al gauw werden Serapis en zijn vrouw Isis ook buiten Egypte in tal van landen vereerd. Serapis is herkenbaar aan zijn volle baard en haardos, en aan een vast attribuut: een korenmaat (of korenaren). Opvallend aan zijn uiterlijk zijn ook de vijf krullen die over zijn voorhoofd vallen, en de prononceerde kin. In portretten van Ptolemaische machthebbers zie je die kin terug. De baard valt in twee punten uiteen. In de linkerhand hield Serapis een staf. Zijn rechterhand rustte op een driekoppige hellehond Kerberos die voor hem zat.
Serapeum, tempel in Alexandrië
In het Serapeum, een grote tempel in Alexandrië, stond een monumentaal standbeeld van Serapis, een schepping van de beroemde kunstenaar Bryaxis. Hij had de zogeheten chryselefantine techniek gebruikt om het beeld te maken. De naam van deze oude techniek sloeg op het materiaal waarmee werd gewerkt: deels goud (chrysos in het Grieks) en deels ivoor. Het beeld had een houten kern die was belegd met verschillende soorten steen, metaal en edelstenen. Het tempelgebouw was zo geconstrueerd, dat de stralen van de zon een keer per jaar, op de stichtingsdag van de tempel, door een venster in de voorgevel precies op de lippen van Serapis vielen, zodat het leek alsof twee goden elkaar begroetten.
Serapis en de Romeinen
In de Romeinse keizertijd groeide Serapis uit tot een panthestische al-god. De Romeinse keizer Septimius Severus, die Egypte in 199 na Chr. bezocht, liet zich in zijn officiële portretten afbeelden met Serapis-elementen, zoals de krullen op het voorhoofd en de in punten uitlopende baard. De tempel en het cultusbeeld van Bryaxis werden in 391 na Chr. verwoest op bevel van de patriarch van Alexandrië. Veel kopieën van het beeld zijn bewaard gebleven, zoals het kleine albasten borstbeeldje uit de Romeinse keizertijd (eerste afbeelding, 150-300 na Chr.,18 centimeter hoog), onderdeel van de collectie van het Rijksmuseum van Oudheden.
