Bijzondere schilderkunst uit Fayoem
De Egyptische traditie van het mummificeren leefde in de Romeinse tijd (31 v.Chr. tot 395 na Chr.) nog enkele honderden jaren voort. Alleen kon de begrafenisuitvoering per gebied sterk verschillen. Zo zagen de mummiemaskers in de welvarende oase Fayoem, zo’n honderd kilometer zuidwestelijk van Caïro, er op het scharnierpunt van de tweede en derde eeuw na Christus heel anders uit dan wat de oude Egyptenaren gewend waren. Geen vergulde geïdealiseerde gezichten, pruiken, slangen, zonneschijven en scarabeeën, maar zo goed mogelijk gelijkende portretten van de doden, die op houten plankjes geschilderd met de mummie werden ingezwachteld.
Welvarende oase Fayoem
Fayoem dankte zijn bloei al eerder aan het grote gelijknamige zoetwatermeer dat met z’n irrigatiekanalen werd omringd door vruchtbare grond en vele welvarende nederzettingen. De bewoners van deze later Grieks-Romeinse plaatsen lieten zich begraven in ondiepe, soms met kleisteen afgezette kuilgraven, meestal aan de randen van de Fayoem. In 1887 ontdekten lokale plunderaars zo’n begraafplaats bij er-Roebayat aan de oostkant van de oase. Daarbij kwamen de bijzondere, houten mummieportretten voor het eerst naar boven. Sindsdien staan ze bekend als Fayoem-portretten.
Portretplankjes verkocht in de negentiende eeuw
De Weense verzamelaar Theodor Graf liet foto’s van de portretplankjes circuleren en organiseerde verkooptentoonstellingen waar minstens negentig portretten van eigenaar wisselden. Dat is jammer want daarmee werd de samenhang tussen mummie en mummieportret verstoord. De portretten verloren los van de mummie hun betekenis. Na Grafs dood in 1903 werden nog eens tweehonderd exemplaren in zijn nalatenschap gevonden. Elders opgegraven portretplankjes meegerekend zijn er nu meer dan 750 bekend.
Speciale schildertechniek
Ook het hier getoonde portret van een oudere man (eerste afbeelding) is uit de verzameling van Graf afkomstig. Het maakt ook meteen duidelijk wat de Fayoem-portretten zo bijzonder maakt: ze zijn geschilderd met verf die is gemaakt van een mengsel van pigmenten en hete was. Door deze encaustische schildertechniek (Grieks voor ‘ingebrand’) ontstaat er een prachtig, half doorschijnend beeld waarbij de kleuren eeuwenlang hun natuurlijke helderheid en intensiteit kunnen behouden. De effen vlakken met hun louter symbolische kleur hebben plaatsgemaakt voor impressionistische overgangen tussen verschillende tinten. De driedimensionale modellering met licht en schaduw duidt op de klassieke schilderkunst. De overledene is niet langer strikt frontaal afgebeeld, maar iets gedraaid. De witte chiton met purperen biezen past in het Griekse modebeeld.
Schilderijtjes naar het leven gemaakt
De vroegste voorbeelden van Fayoem-portretten stammen waarschijnlijk uit het begin van onze jaartelling. De laatste van eind vierde eeuw. Het zijn schilderijtjes van mannen, vrouwen en kinderen, die waarschijnlijk, althans voor een deel, naar het leven zijn gemaakt. Vermoedelijk hebben ze ooit een plaatsje gehad in de huizen van de rijke stadsbewoners. Na de dood van de geportretteerde werd het plankje van de muur gehaald, bijgezaagd en op het hoofdeinde van de mummie bevestigd in de buitenste laag van de windsels.
Rijke vrouw in paarse tuniek
Het andere hier getoonde portret (tweede afbeelding) komt eveneens uit de verzameling van Theodor Graf. Het stelt een vrouw voor in een paarse tuniek met zwarte schouderbanden en daarover een paarse mantel. Om de hals draagt ze een rode band met daaraan een hanger met parels en in de oren gouden ringen die eveneens met parels zijn bezet. Je zou kunnen zeggen: een rijke vrouw uit een rijk milieu. Verreweg de meeste mummies uit Fayoem hadden zo’n plankje niet.
