De Nijl: strijd om en tegen het water

Van 3 juli t/m 4 september 2022 is in het Rijksmuseum van Oudheden de familietentoonstelling Avontuur langs de Nijl te zien, waarin bezoekers de hele Nijl afreizen van de Middellandse Zee tot in Centraal-Afrika, waar de bronnen van de Nijl liggen. Deze reis gaat langs eeuwenoude steden en tempels en voor kinderen (en volwassenen!) zijn er veel leuke activiteiten, zoals papyrus maken, Egyptische hiërogliefen schrijven, piramidebouw, maar ook verhalen om naar te luisteren en spelletjes om samen te spelen.

De hedendaagse Nijl

Dit blog vertelt meer over de betekenis van de Nijl in het heden. Als we aan de Nijl denken, denken we vaak meteen aan Egypte, maar die rivier is wel 6695 kilometer lang. In totaal zijn er vandaag de dag maar liefst 11 landen en 443 miljoen mensen die het water van de Nijl gebruiken voor drinkwater, transport en elektriciteit. Zonder de Nijl zou het bijna onmogelijk zijn om in deze gebieden te wonen, zowel in de oudheid als nu.

Dammen

De eerste Nijl-dam werd in Egypte bij Aswan in 1889 gebouwd, maar bleek al gauw onvoldoende geschikt om het Nijlwater tegen te houden. Hij werd daarom in 1912 en 1933 verhoogd. Toch bereikte de waterspiegel in 1946 bijna de top van de nieuwe dam, een groot gevaar voor het daarachterliggende land. In 1952 besloot de interim-regering van Egypte een ‘Hoge Dam’ te bouwen, wederom in Aswan, maar vier mijl stroomopwaarts van de oude dam. Dit gebeurde in de jaren 60 met steun van de Sovjet-Unie.

Reddingscampagne UNESCO

Het meer achter de nieuwe dam zette 137 miljoen hectare land in Zuid-Egypte en Soedan onder water. UNESCO organiseerde daarop een campagne om monumenten in Nubië te redden van het water uit het Nassermeer. Dit omvatte tientallen opgravingen en de verplaatsing van tempels, zoals Aboe Simbel en de Taffeh-tempel, die nu in het Rijksmuseum van Oudheden staat. Daarnaast werden ook 90.000 Nubiërs gedwongen om te verhuizen; sommigen naar nieuwe nederzettingen aan de oevers van het Nassermeer, anderen zeshonderd kilometer verderop in het Soedanese binnenland. Door de ontoereikende infrastructuur, energievoorziening, gezondheidszorg en toegang tot onderwijs van deze gebieden is het leven in de nieuwe Soedanese nederzettingsgebieden zeer moeilijk, een traumatische ervaring voor alle getroffenen.

Ecologische impact

De aanleg van de nieuwe dam had ook een grote ecologische impact op de Nijl stroomafwaarts. Verdamping zorgt voor een verlies van ongeveer 12-14% van de jaarlijkse invoer in het reservoir. Bovendien hebben de sedimenten van de rivier de bodem van het reservoir door de tijd heen verhoogd, en daarmee de opslagcapaciteit verminderd. Dat die sedimenten niet op de oevers van de Nijl terechtkomen, is ook problematisch: de voedingswaarde van de bodem is hierdoor sterk verminderd en verplicht boeren kunstmest te gebruiken.

Stroomgebied

Egypte kan nu wel de jaarlijkse Nijloverstromingen onder controle houden, en daarmee hongersnoden en waterschade voorkomen. Ook levert de dam ongeveer de helft van de stroomvoorziening van Egypte. Een probleem voor de Egyptenaren is echter de geografische ligging van het land, aan het einde van de rivier: het water van de Nijl stroomt eerst door een aantal andere landen heen. 85 procent van het rivierwater komt vanuit de Blauwe Nijl, met name uit Ethiopië.

Ethiopië en Soedan

In oude, koloniale verdragen is vastgelegd dat Ethiopië minimale waterrechten heeft. In 1902 beloofde Ethiopië aan de Britse Kroon – destijds de koloniale macht in Egypte – geen bouwwerken op de Boven-Nijl te bouwen die de verdere waterstroom zouden kunnen beïnvloeden. In latere verdragen die Egypte en Soedan in 1929 en 1959 met elkaar afsloten, verdeelden de twee staten de hoeveelheid water die uit de Nijl beschikbaar was voor gebruik onder elkaar – zonder rekening te houden met de andere negen Nijloevers.

Bouw van de Ethiopische dam

Van de Ethiopische bevolking heeft minder dan de helft toegang tot elektriciteit. De meeste energie wordt opgewekt uit biomassa, in de vorm van traditionele bronnen, zoals brandhout en dierlijke mest. De Ethiopische regering stelt nu dat de oude verdragen over het gebruik van de Nijl met het einde van de koloniale periode hun geldigheid zouden hebben verloren. In 2011 kondigde Ethiopië de bouw van de Grand Ethiopian Renaissance Dam aan, een project dat bedoeld is om de modernisering van het land te verbeteren en net als in Egypte de elektriciteitsbehoefte van het hele land te dekken. Sowieso gaat het om veel meer dan alleen de distributie van water: in Ethiopië is de dam het symbool van technologische vooruitgang en van het versterken van de regionale invloed van Ethiopië.

Waterschaarste dreigt

Vanuit Egypte wordt er met argusogen naar de Renaissance Dam gekeken. Het is namelijk goed mogelijk dat het waterpeil van de Nijl door de dam zal gaan dalen. Een nationale ramp voor Egypte, dat voor 90 procent van zijn waterbehoefte afhankelijk is van de rivier. Naar verwachting zal Egypte al in 2025 onder de door de VN vastgestelde grens van absolute waterschaarste zakken. Talrijke regionale en internationale onderhandelingen zorgden ervoor dat de partijen dichter bij elkaar kwamen, maar leidden niet tot overeenstemming over het gebruik van de dam. Egypte behield zich het recht voor om een veto uit te spreken over elk bouwproject op de bovenloop van de Nijl.

Reservoir vullen

Ondanks protesten uit Caïro en Khartoem werd de dam kort geleden – op 20 februari 2022 – in gebruik genomen, maar het proces is nog niet voltooid. Het reservoir wordt nog steeds gevuld en de volledige omvang van zowel de kracht van de dam als de effecten stroomafwaarts zijn nog niet te overzien. Het zal nog enkele jaren duren voor het reservoir zijn volledige grootte bereikt. Naarmate het waterpeil in het reservoir stijgt, kan uiteindelijk een deel van de stroom van de Blauwe Nijl verstikt raken, waardoor de stroom die de Nijl bij de Soedanese hoofdstad Khartoem verbindt, wordt afgesloten.

Onzekere toekomst

Of dit gebeurt, is uiteindelijk afhankelijk van het door de moesson gedreven klimaat in de regio. Het hangt allemaal af van de hoeveelheid regen die valt tijdens het natte seizoen, tussen juli en september. In 2021 viel er meer regen dan gemiddeld in de regio, waardoor de effecten stroomafwaarts minimaal waren. Maar stel dat een droogte intenser wordt; of stel dat Ethiopië dampoorten sluit om het reservoir sneller vol te krijgen. Een van beide, of beide, zou de waterstroom kunnen afsnijden en een enorme impact kunnen hebben op waterkrachtcentrales in Soedan en Egypte.

Een uitgebreide versie van dit verhaal verschijnt binnenkort in Archeologie Magazine.

Lara Weiss

Lara Weiss (1980) is voormalig conservator van de collectie Egypte en Nubië van het Rijksmuseum van Oudheden. Momenteel is ze directeur van het Duitse Roemer- und Pelizaeus-Museum in Hildesheim.
Lees meer van deze auteur

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Deze site wordt beschermd door reCAPTCHA en het Google privacybeleid en servicevoorwaarden zijn van toepassing.

Reacties

Dick Vestdijk
21 jun 2022
Hopelijk gaan Ethiopië en Egypte snel om tafel https://www.africanews.com/2022/06/10/ethiopia-willing-to-resume-dam-talks-with-egypt-sudan/ om een slimme oplossing te bedenken voor de hele rivierloop.


Beantwoorden

Lara
21 jun 2022
Ja! En bedankt voor de link.


Beantwoorden

Marten de la Vieter
21 jun 2022
Ik was drie maal in Egypte op een culurele/geografische reis. Zelfs nog een dag gezeild (ik aan de helmstok) op de Nijl. De schipper bood mij deze kans. Het ziet er somber uit voor Egypte. Er is geen verdrag zoals bij ons het Rijnverdrag. Als de Nijl te weinig water geeft aan Egypte is dit een reden tot grote politieke spanningen. Zelf ben ik gepensioneerd aardrijkskunde docent.


Beantwoorden

Lara
21 jun 2022
Heel veel dank voor uw reactie. Leuk! Laten we inderdaad hopen dat het meevalt.


Beantwoorden