Op 27 juli 2021 werd de Neder-Germaanse limes, de Romeinse grens die dwars door Nederland loopt, toegevoegd aan de Unesco werelderfgoedlijst. Een belangrijke mijlpaal voor Nederland en een kroon op het werk van de vele personen en instellingen die hier jarenlang veel werk in hebben gestoken. De Unesco-erkenning van dit Nederlandse erfgoed heeft ervoor gezorgd dat een aantal van de best bewaarde vindplaatsen van de limes nu goed beschermd zijn. Toch valt het grootste deel van het limesgebied in Nederland niet binnen deze Unesco-bescherming, waardoor nieuw ontdekte limesvindplaatsen vaak niet, of niet goed onderzocht kunnen worden.

Onverwachte ontdekkingen

Begin juli 2021 vond een amateurarcheoloog bij het verbreden en verleggen van sloten aan de rand van het dorp Hazerswoude grote hoeveelheden Romeins aardewerk en metalen voorwerpen. De vindplaats was bij eerder verkennend onderzoek niet gelokaliseerd en het terrein was daarom al vrijgegeven als bouwgebied. Uiteindelijk is door bijdragen van het Rijksmuseum van Oudheden, de gemeente Alphen aan den Rijn en de provincie Zuid-Holland toch een opgraving uitgevoerd, maar van een structureel vangnet voor dit soort situaties is geen sprake. Ondertussen speelt deze kwestie rond meerdere limesvindplaatsen.

Noodpotje en onderzoeksagenda

Het ontbreken van een financieel vangnet voor onverwachte archeologische ontdekkingen is ondertussen onderkend door de Raad voor Cultuur, die in een advies aan het ministerie pleit voor een noodpotje, maar ook voor meer lokale kennis. Anderzijds probeert de Nederlandse Limes Samenwerking, een organisatie van de drie limesprovincies Zuid-Holland, Utrecht en Gelderland, een onderzoeksagenda op te zetten, waarmee het gehele limesgebied, dus ook buiten de Unesco-terreinen, bestreken kan worden. Deze agenda kan dan gebruikt worden door lokale uitvoerders van het beleid, met als doel het onderzoek te verbeteren.

Preventie

Het opzetten van een onderzoeksagenda voor de limes is een welkom instrument, maar zal er niet toe leiden dat onverwachte Romeinse vindplaatsen nu ineens wel opgegraven kunnen worden. Het tweeledige advies van de Raad voor Cultuur zal zeker een positief effect kunnen hebben op onverwachte ontdekkingen binnen het limesgebied. Eigenlijk hebben we in Nederland maar één goed voorbeeld waar de limes al sinds jaar en dag voortreffelijk beheerd wordt en waar zelden sprake is van onverwachte vondsten: de nieuwbouwwijk Leidsche Rijn in Utrecht.

Limesexperts

In dat gebied beheert één limesexpert al decennialang het archeologisch erfgoed namens de gemeente, waardoor beleid, beheer en ontwikkeling hand in hand gaan. Bovendien heeft deze aanpak gezorgd voor een grote output op het gebied van het wetenschappelijk onderzoek en de kennis van dit stuk limes, maar zeker ook op het gebied van de communicatie naar het grote publiek, onder meer in de vorm van museum Castellum Hoge Woerd, waarvan de lokale limesexpert ook initiatiefnemer is. Kortom, het geval Leidsche Rijn laat duidelijk zien dat iemand die voldoende kennis van de limes heeft en voor meerdere jaren verbonden is aan dezelfde regio, in staat is om onverwachte vondsten tot op zekere hoogte voor te zijn. Het laat ook zien dat zo iemand een grote meerwaarde vormt voor het beheer van dit stuk erfgoed van wereldniveau.

Hoe verder?

Bovenstaande lijkt vooral een pleidooi voor meer geld, dat ingezet kan worden om onverwachte limesvindplaatsen op te graven. Toch kan er ook veel gewonnen worden met een andere organisatievorm. Wat betreft de onverwachte ontdekkingen langs de limes zelf zou veel beter gehandeld kunnen worden naar het principe ‘voorkomen is beter dan genezen’. Investeer in een overkoepelend orgaan, waarin mensen met veel inhoudelijke kennis adviseren over hoe de limes buiten de Unesco-terreinen kan worden opgespoord en voer dit vervolgens uit met de lokale bevolking, vrijwilligers en andere partijen, eventueel ondersteund door archeologische bedrijven. Hiermee betrek je niet alleen de lokale bevolking bij het erfgoed, maar belangrijker: je voorkomt dat er situaties ontstaan waarbij in potentie Unesco-waardig erfgoed ongezien wordt weggeschept.

Limescommissie

Overigens is men in Duitsland al veel verder. Daar bestaat namelijk al sinds 2003 de Duitse limescommissie, die het aanspreekpunt is voor alle activiteiten op het gebied van bescherming en onderzoek en voor de wetenschappelijke presentatie van de limes. Zo’n commissie heeft Nederland (nog) niet. Behoudens een paar kleine gebieden die door UNESCO worden beschermd, loopt de rest van de waardevolle Nederlandse limes dus permanent het risico om ongezien weggegraven te worden. Het is hoogste tijd om zowel op gemeentelijk, provinciaal maar zeker ook op landelijk niveau maatregelen te nemen om onbedoelde erfgoedvernietiging een halt toe te roepen.